Lesbók Morgunblaðsins - 01.09.2001, Blaðsíða 11

BREIÐHENT eða breiðhenda er afar
reglulegur háttur. Allar línur hans eru með
fjórum kveðum (réttum tvíliðum) og ríma
tíðast á víxl. Jón Helgason orti kvæði sitt Á
fjöllum undir þessum hætti en það hefst
svo:
Ofar stend ég efstu grösum,
allt hið græna land er horfið.
Hreggsins þjöl á hörðum snösum
hefur gneypar myndir sorfið.
Regluleg hrynjandi þessa háttar var ekki
ný af nálinni í íslensku. Af henni hafði hryn-
hendur háttur þegið nafn sitt en undir hon-
um sungu Íslendingar drottni lof um aldir.
Hrynhenda er annars ólík breiðhendu þar
sem hún er dróttkvæður háttur með hend-
ingarími og átta braglínum. Erlendir hættir
sumir sýnast ekki síður skyldir breiðhendu,
til dæmis Kalevalahátturinn finnski og
spænska romansan. Hvorugur þeirra hátta
hefur þó endarím en sá finnski hefur óreglu-
lega stuðlasetningu og sérhljóðarím er
nokkurt einkenni á spænsku rómönsunni og
undir þeim hætti orti skáldið Federico
Garcia Lorca mörg sinna bestu ljóða.
Breiðhenda er tiltölulega ungur rímna-
háttur. Mun séra Jón Magnússon í Laufási
(1601–1675) hafa orðið einna fyrstur til að
yrkja undir henni heila rímu en það var ekki
fyrr en með Sigurði Breiðfjörð á fyrri hluta
19. aldar sem farið var að kveða að ráði
undir þessum hætti og það var einmitt Sig-
urður sem lék sér að flestum afbrigum
breiðhendunnar. Varð hringhenda breið-
hend fljótlega vinsæl og er þessi aðsenda
vísa útnesjamanns dæmi þess háttar:
Fjörðinn skára votir vindar,
villtar bárur ýfa sæinn,
hrikta rár og háir tindar,
herðir Kári veðraslaginn.
Breiðhenda frumhend var einnig nokkuð
notuð og undir þeim hætti kvað Skúli Guð-
mundsson alþingismaður þessa afmælisvísu
til Baldurs bónda á Ófeigsstöðum:
Þú átt mætra manna hylli,
margar gleðistundir vísar.
Ágætt sæti átt þú milli
eiginkonu og ljóðadísar.
Stafhent eða stafhenda er ferkvæður
háttur eins og breiðhent en sá er munurinn
að allar braglínur hennar eru stýfðar auk
þess sem rímið er ekki víxlrím heldur runu-
rím eða kannski réttara sagt parrím. Þar
ríma fyrsta og önnur lína annars vegar og
hins vegar þriðja og fjórða lína. Er þessi að-
senda vísa útnesjamanns dæmi um háttinn
óbreyttan:
Senn mér líður svefn á brá,
sígur nóttin yfir þá.
Dökka, höfga draumaveig
drukkin skal í einum teig.
Hátturinn kemur þegar fyrir í gömlum
rímum og er ekki ólíklegt að hann eigi ræt-
ur að rekja til runhends háttar. Fjölmörg
afbrigði urðu til af honum. Stafhent mishent
varð til dæmis algengur háttur en undir
honum er þessi vísa síra Hannesar Bjarna-
sonar á Ríp:
Höfði jalli hærri sá
hann á palli fyrri lá,
kufli sveipast svörtum réð
svarðar reipi gyrtur með.
VÍSNAÞÁTTUR
BREIÐHENT OG STAFHENT
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 1. SEPTEMBER 2001 11
Kristján er íslenskufræðingur og Jón Bragi
verkfræðingur.
U M S J Ó N :
K R I S T J Á N E I R Í K S S O N O G J Ó N B R A G I B J Ö R G V I N S S O N
Og Sveinbjörn Beinteinsson yrkir í Hátta-
tali sínu eftirfarandi stafhendu framsneidda:
Ljósa dísin ljóðamáls,
lokkar stukku þér um háls;
bjarma hvörmum fríðum frá
fagurlogar sendu þá.
Skylt er að lokum að biðjast afsökunar á
leiðri villu sem slæddist inn í seinasta þátt
þar sem myndir víxluðust milli langhendu
óbreyttrar og nýhendu óbreyttrar.
Vísur frá lesendum
Lesendur eru hvattir til að senda
inn vísur undir ofangreindum bragar-
háttum í gegnum vefsíðuna
www.ferskeytlan.is eða í pósti með
utanáskriftinni:
Vísnaþáttur Ferskeytlunnar,
Ferskeytlan,
Háholti 14,
270 Mosfellsbær
Taugafræði fiska er, eftir því sem næst verður
komist, mjög illa þekkt. En samt verður hér
gerð tilraun til að svara spurningunni eftir
fremsta megni.
Við getum á engan hátt sett okkur í spor svo
fjarskyldra lífvera sem fiska hvað varðar til-
finningar eins og sársauka. Þó hafa rannsóknir
sem fela í sér samanburð á taugakerfi fiska og
spendýra sýnt að það svæði mannsheilans sem
vinnur úr sársauka á sér ekki hliðstæðu í fisk-
um. Það svæði heilans í fiskum sem miðlar boð-
um um viðbragð, til dæmis þegar fiskurinn fest-
ist við öngul, reynir að rífa sig lausan úr kjafti
afræningja eða lendir í öðrum aðstæðum sem
okkur er tamt að tengja við „sársauka“, er í aft-
urhluta heilans en svæðið sem vinnur úr sárs-
auka okkar er í framhluta heilans.
Vísindamenn sem hafa rannsakað fyrirbærið
„sársauka“ í ýmsum hópum dýra álykta sem
svo: Uppbygging þeirra hluta taugakerfisins
sem hafa með úrvinnslu áreitis að gera er í
meginatriðum ólík milli fiska og spendýra. Þess
vegna hljóta fiskar að skynja „sársauka“ á allt
annan hátt en við mannfólkið, enda er æði langt
síðan við greindumst frá fiskum í þróunarsög-
unni.
Í þessum orðum felst þó það að þeir fræði-
menn sem hafa mesta þekkingu á þessu sviði
telja að fiskar „finni til“ á einhvern hátt, það er
að segja að einhver örvun á sér stað í taugakerfi
þeirra þegar þeir eru „pyntaðir“ af rannsókn-
armönnum eða verða fyrir hliðstæðu áreiti í
náttúrunni. Tilfinnanlega skortir þó á þekkingu
fræðimanna á þessu sviði eins og áður segir.
Jón Már Halldórsson.
Munu sjórinn og vindurinn ein-
hvern tímann brjóta Ísland niður
þannig að það verði að engu?
SVAR:
Ástæða þess að sjór og vindur munu ekki
eyða Íslandi er sú að hér verður stöðug ný-
myndun lands. Nýja landið er oft varanlegt
ólíkt því sem gerist til dæmis í Surtsey en hún
myndaðist í eldgosi fyrir tæpum 40 árum og
verður sennilega horfin í hafið eftir 100-200 ár.
Þar til fyrir um 62 milljónum ára voru Bret-
landseyjar og Grænland hluti af einu meg-
inlandi. Síðan klofnaði meginlandið og Norður-
Atlantshafið tók að myndast jafnframt því sem
mikil eldgos urðu sem hlóðu basalti (blágrýti)
ofan á meginlandsbrúnirnar sitt hvorum megin
við hafið. Þær myndanir sjást nú í Skotlandi,
Írlandi, Færeyjum og Austur-Grænlandi.
Mest var eldvirknin þó á einum stað, þar sem
nú er Ísland. Meðan Norður-Atlantshafið var
mjórra en 300-400 km hefur verið landbrú
milli Grænlands og Evrópu. En þegar hafið
gleikkaði sukku þeir hlutar landbrúarinnar
sem fjærstir voru kvikuuppsprettunni og Ís-
land varð að eyju.
Norður-Atlantshaf heldur enn áfram að
gleikka og eldvirkni heldur áfram á Íslandi.
Þannig gliðnar Ísland um 2 cm á ári í austur-
vestur við það að ný skorpa myndast á rek-
beltinu þvert yfir landið (einkum á beltinu frá
Vestmannaeyjum norður í Axarfjörð) en að
sama skapi eyðist af ströndinni, bæði vegna
sjávarrofs og vegna þess að landið sekkur í
sæ þegar skorpan dregst saman við kólnun.
Þannig má ætla að Ísland hafi haldist nokk-
urn veginn jafnstórt í aldanna rás - myndun
og eyðing landsins haldist í jafnvægi - og að
svo muni verða meðan möttulstrókurinn und-
ir landinu er virkur.
Um þetta efni má lesa frekar í grein eftir
undirritaðan í Náttúrufræðingnum (57. árg.,
bls. 81-95, 1987) „Hraði landmyndunar og
landeyðingar.“
Sigurður Steinþórsson,
prófessor í jarðfræði.
Hvað þýðir „skortstaða“ í hagfræði
og viðskiptafræði?
SVAR:
Skortstaða er íslensk þýðing á enska hugtak-
inu short position. Það er notað í fjármálum til að
lýsa því þegar fyrirtæki eða einstaklingur hefur
fengið eign að láni og selt hana til þriðja aðila. Til
dæmis gæti Björn lánað Ara hlutabréf í Hlut hf.
að nafnvirði ein milljón króna og Ari selt Dóru
bréfin. Þar með hefur Ari skortstöðu í Hlut hf.
Skortstaða Ara er sögð nafnverð bréfanna sem
hann seldi en átti ekki, það er ein milljón.
Andstaðan við skortstöðu er gnóttstaða sem er
íslensk þýðing á enska hugtakinu long position. Í
dæminu að framan hafa bæði Björn og Dóra
gnóttstöðu í Hlut hf.
Þeir sem taka skortstöðu í ákveðnum eignum,
til dæmis hlutabréfum tiltekins fyrirtækis, eru í
raun að veðja á að verðþróun þeirra verði óhag-
stæð, þau lækki í verði eða hækki að minnsta
kosti minna en aðrar eignir. Ef bréfin hækka í
verði verða þeir sem tekið hafa skortstöðu að
greiða meira fyrir að losna úr skortstöðunni en
þeir fengu þegar þeir seldu bréfin á sínum tíma.
Það getur því verið áhættusamt að taka skort-
stöðu. Það getur líka verið áhættusamt að lána
eignir til aðila sem ætlar að taka skortstöðu í
þeim því að einhverjar líkur eru á því að sá sem
tekur skortstöðuna geti ekki endurgreitt lánið.
Gylfi Magnússon,
dósent í hagfræði.
FINNA
FISKAR TIL?
Í vikunni sem er að líða fjallaði Vísindavefurinn
um hvaða eldfjall hefur gosið mest, af hverju
villikettir teljist ekki til landlægra spendýra hér á landi, í hvaða mat-
vælum frumefnið litín sé helst að finna og hvað orðin sjálfbær þróun
þýða svo fátt eitt sé nefnt.
Finna fiskar til?
SVAR:
VÍSINDI
Fræðimenn telja að fiskar „finni til“ á einhvern hátt.