Lesbók Morgunblaðsins - 05.01.2002, Blaðsíða 2

2 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 5. JANÚAR 2002
EDMUND Morris hefur gefið út
bókina Theodore Rex og er þar
um að ræða annað bindið í fyr-
irhuguðu þriggja binda verki
höfundarins um ævi Theodore
Roosevelt forseta Bandaríkjanna
1901 til 1909. Fyrsti hluti ritrað-
arinnar, The Rise of Theodore
Roosevelt (Fram á sjónarsviðið:
Theodore Roosevelt), sem út kom
árið 1979, hlaut m.a. Pulitzer-
verðlaunin. Í fyrra bindinu var
innkomu Roosevelt á svið stjórn-
málanna lýst, en hér er fylgst
með þeim árum er hann sat í for-
setastóli, og mátti takast á við
flest hinna mest aðkallandi mál-
efna 20. aldarinnar, s.s. heims-
valdastefnu, iðnvæðingu, inn-
flytjendamál, verkalýðsmál og
kynþáttamál. Um leið tókst for-
setinn á við það verkefni að leiða
Bandaríkin sem nútímalegt, kap-
ítalískt forysturíki. Ævisöguhöf-
undurinn Edmund Morris vakti
mikil viðbrögð með hinni umtöl-
uðu ævisögu um Ronald Reagan,
sem ber titilinn Dutch: A Memoir
of Ronald Reagan.
Saga njósnara
NÝLEGA kom út ævisaga breska
njósnarans og fagurkerans Anth-
ony Blunt. Ber hún heitið Anth-
ony Blunt: His Lives (Anthony
Blunt. Hans mörgu líf). Ævisög-
una skrifar Miranda Carter, og
hefur hún hlot-
ið mjög góða
dóma í breskum
dagblöðum.
Anthony
Blunt er þekkt
persóna í
breskri sögu, en
hann varð upp-
vís að njósna-
svikum árið
1973, en hann mun hafi gerst upp-
ljóstari fyrir Sovétmenn á tímum
kalda stríðsins. Í ævisögu Carter
er bent á hversu ólík áhrif Blunt
hafði á breskt þjóðlíf en hann var
m.a. mikilsmetinn listfræðingur,
og virtur kennari á því sviði. Sam-
kvæmt dómi um bókina á breska
Amazon, leitast höfundur ævisög-
unnar jafnframt við að draga
fram þann hugmyndafræðilega
og samfélagslega bakgrunn sem
mótaði þá tíma sem Blunt lifði á.
Anthony Blunt: His Lives er fyrsta
bók Miröndu Carter. Hún starfar
einnig sem útgefandi og blaða-
maður.
Innra líf Fridu Kahlo
Í SKÁLDSÖGU sinni, Frida,
leitast rithöfundurinn Barbara
Mujica við að varpa ljósi á innra
líf listakonunnar í Fridu Kahlo
með skáldlegri nálgun. Hin
mexíkanska Kahlo er fræg fyrir
myndlist sína, þar sem hún tjáir
skelfilega og merkilega lífs-
reynslu sína í sjálfsmyndum.
Fjallað hefur verið um list og ævi
Kahlo í fjölmörgum ævisögum og
ritgerðum, en í þessari nýju
skáldsögu reynir Mujica nýja
nálgun á goðsögnina Fridu. Frá-
sögn sögunnar er í höndum
skáldskaparpersónunnar
Christinu, yngri systur Fridu,
sem lýsir myndlistarkonunni út
frá gagnrýnu sjónarhorni, sem
markast í senn af aðdáun og fyr-
irlitningu. Þannig er listakonunni
Fridu fylgt eftir frá æsku, í gegn-
um skelfilegt bílslys á unglings-
árum og líkamlega fötlun í kjöl-
far þess. Þá segir frá stormasömu
hjónabandi Fridu við mósaíklista-
manninn Diego Rivera og mis-
notkun á áfengi og eiturlyfjum.
Barbara Mujica er rithöfundur,
gagnrýnandi og prófessor í
spænsku. Hún hefur sent frá sér
tvær skáldsögur og tvö smá-
sagnasöfn. Mujica skrifar jafn-
framt í dagblöðin The New York
Times og Los Angeles Times.
ERLENDAR
BÆKUR
Framhald ævi-
sögu Roosevelts
Miranda Carter
G
RÍÐARLEG hreingerning
fer að jafnaði fram um ára-
mót. Margir hreinsa sálina
og lofa að afleggja gamla
lesti, skola þeim burt með
baðvatni og kampavíni, og
taka upp nýja lifnaðar-
hætti um leið og þeir signa
brjóst sitt undir hreina skyrtu. Hlutabréf eru seld
í ofboði og ný keypt, reikningar eru rúnnaðir af í
von um að allur hroði hverfi í tímans haf, gamalt
og aflóga rusl er brennt á báli og stígur upp sem
brennifórn til móts við nýárssólina, en fjöldi og
stærð flugeldanna vitnar um góðan hug lands-
manna til björgunarsveita. Því stærri bombur því
örlátari hugur.
Mikilvirkasta hreinlætistæki Íslands er bara
dregið fram á gamlárskvöld: Áramótaskaupið.
Skaupgerning samfélagsins sem hreinsar og
bætir fyrir flestar okkar syndir. Jafnframt er
Skaupið á meðal merkustu teikna um menningu
okkar, því það stendur fastari fótum í önn dagsins
en önnur listsköpun, en á sér jafnframt djúpar
rætur gegnum revíurnar í íslenskri menningar-
sögu og sögu siðmenningar. Kannski er Skaupið á
meðal merkustu menningarfyrirbæra í heimi.
Og líkt og opinberar tyftanir eða jafnvel aftök-
ur með frumstæðari þjóðum, dregur Skaupið
nánast alla þegnana að sér, stundum hafa heyrst
áhorfstölur upp á ríflega 96%! Slíkt hlýtur að vera
nánast einsdæmi í henni versu. Hverskyns skot-
eldar eru lagðir til hliðar meðan Skaupið stendur
agt, en rótarlegt skopið beindist óspart að guðum
jafnt sem mönnum.
Sama hreinsunaraðferð hefur fylgt manninum
fram á okkar dag. Þannig gáfu kjötkveðjuhátíðir
miðalda alþýðunni kost á að hæðast að andlegum
og veraldlegum yfirboðurum. Hroði skopsins
hreinsaði andrúmsloftið og valdakerfið hélst
óhaggað. Þörfin til að draga fyrirmyndir okkar,
hvort heldur eru guðir, andlegir leiðtogar ellegar
þeir leiðtogar samfélagsins sem sinna þörfum okk-
ar til líkamlegs velfarnaðar, þ.e. stjórnmálamenn,
er þannig jafngömul mennskunni. Árlegt skaup er
öryggisventill. Það er óhjákvæmilegt, nauðsynlegt
og meinhollt, en einungis kjánum dettur í hug að
krefja aðstandendur þess um afsökun eða heimta
bann á fyrirbærið, eins og stundum heyrist.
Skaupið tókst prýðilega í ár, enda troðnar hefð-
bundnar slóðir í aðferð og efnistökum, en ef minn-
ið svíkur ekki er sem þessi samfélagstyftun hafi
helst misst marks ef aðstandendur þess reyndu að
brjótast frá þeirri hefð sem er samgróin fyrirbær-
inu (nema ef þorra fólks hefur óvart þótt þátturinn
lítið fyndinn).
Hreinsunarmátt skaupsins í ár mátti merkja af
viðtölum við „manninn á götunni“. Besta dæmið
var Eyjamaðurinn á Stöð 2 sem þótti síst of hart
vegið að úthrópuðum þingmanni sínum og bætti
við að hann vildi munstra hann sem bæjarstjóra,
því hann væri svo góður í fjármálum! Tyftun til
hreinsunar eins og hún gerist best.
yfir, en jafnskjótt og því lýkur bera menn afstöðu
sína til þess saman við afstöðu náungans. Algeng-
asta ávarp nágranna milli kl. 23:30 og 00:00 á
gamlárskvöld er: „Hvernig fannst þér Skaupið?“
Næstu daga er varla um annað rætt, fjölmiðlar
flóa af viðbrögðum, en fréttastofur sjónvarps-
stöðva keppast við að inna manninn á götunni eftir
hvað honum þótti.
Fær nokkur menningarviðburður aðra eins at-
hygli? Má næstum jafna við leiklistarhátíðir Forn-
Grikkja, þar sem þegnskylda dró menn á áhorf-
endasvæðið og fangar voru leystir svo þeir gætu
tekið þátt, því slíkar hátíðir miðuðu að andlegri
hreinsun samfélagsins. Ómissandi móteitur gegn
áhrifum harmleikjanna á slíkum samfélagshreins-
unarhátíðum var satíran, þar sem ekkert var heil-
FJÖLMIÐLAR
VOR ÁRLEGA SKAUPGERNING
Árlegt skaup er öryggisventill.
Það er óhjákvæmilegt, nauð-
synlegt og meinhollt, en ein-
ungis kjánum dettur í hug að
krefja aðstandendur þess um
afsökun eða heimta bann á
fyrirbærið, eins og stundum
heyrist.
Á R N I I B S E N
AÐ LOKNU forsetakjöri var staða
Sveins Björnssonar mjög óviss. Hann
var handhafi æðsta valdsins og
staða hans í stjórnskipuninni var
sterk. Sveinn naut einnig reynslu
sinnar af íslenskum stjórnmálum og
yfirburðaþekkingar á alþjóðastjórn-
málum. Hann var í senn íslenskur
valdsmaður og heimsborgari. En
Sveinn hafði einnig skapað sér mikla
óvild valdamikilla manna í landinu,
eins og hér hefur verið tæpt á. Stund-
um gerði Sveinn líka andstæðingum
sínum þann greiða að seilast of langt
og ofmeta áhrif sín og völd. [...]
För Sveins björnssonar til Banda-
ríkjanna sumarið 1944 stuðlaði að
þáttaskilum í utanríkisstefnu lands-
ins. Þá kom í ljós að valdamikil öfl á
Íslandi, með forseta Íslands í broddi
fylkingar, vildu viðhalda sérstöku
sambandi við Bandaríkin og leita
leiða til að koma til móts við óskir
Bandaríkjastjórnar um bækistöðvar
á Íslandi eftir að styrjöldinni lyki. Þar
með veiktist mjög staða forystu Sjálf-
stæðisflokksins, sem reyndist ekki
hafa styrk eða vilja til að halda til
streitu fyrri túlkun sinni á hervernd-
arsamningnum frá 1941, eftir að
flokksformaðurinn, Ólafur Thors, var
orðinn forsætis- og utanríkisráðherra
í nýsköpunarstjórninni sem tók við
völdum haustið 1944. [...]
Bandarísk stjórnvöld töldu að
Sveinn Björnsson hefði mótað þá
skilmála sem íslenska ríkisstjórnin setti
fyrir herverndarsamningnum og
Bandaríkin samþykktu.[...]
Sveinn Björnsson var þjóðhöfðingi
Íslands 1941–52. Þegar litið er á þetta
tímabil í heild sinni virðist sem enginn
flokksforingi eða þingmaður hafi haft
jafnmikil áhrif á mótun utanríkisstefnu
landsins og Sveinn.
Svanur Kristjánsson
Ný saga
Glíma við togstreitu
Mig langar að halda því fram hér
að vísindaleg aðferð, eins og hún
verður best, sé fyrst og fremst aðferð til
að glíma við togstreitu. Hvað merkir
það? Jú, þá vil ég líta á það sem auka-
atriði hvort vísindaleg aðferð er lík-
legri til að leiða sannleikann í ljós
heldur en einhverjar aðrar aðferðir
sem við gætum beitt. Það eina sem ég
vil halda fram er þetta: Vísindaleg að-
ferð einkennist af því að prófa tilgátur,
kenningar staðhæfingar. Prófun er
augljóslega aldrei endanlega lokið.
En í vísindalegri rannsókn hlýtur próf-
unin alltaf að staðnæmast við það sem
engri togstreitu veldur á þeim vett-
vangi sem við á. Og það er þá sem
við höfum leyfi til að trúa, alveg eins
og við höfum leyfi til að hafa áfram
þær skoðanir okkar sem engin ástæða
er til að efast um.
Jón Ólafsson
Kistan
www.kistan.is
Morgunblaðið/Sverrir
Íslendingar drekka kók!
VÖLD SVEINS
FORSETA
I Kanadíski fjölmiðlafræðingurinn MarshallMcLuhan hélt því fram að prentlistin hefði geng-
ið af ættbálkamenningunni dauðri. Einstakling-
urinn var ekki lengur einangraður í þjóðflokki sín-
um óvitandi um aðra menn en sína nánustu og
annað umhverfi en sitt nánasta. Hann varð hluti
af heimi sem virtist ekki hafa nein endimörk.
Prentið breytti svo umhverfi hans og skynjun og
skilningi á aðstæðum að sennilega hefur aldrei
orðið önnur eins bylting, að mati McLuhans.
Hann telur að rekja megi iðnbyltinguna, hug-
myndina um orsakasamhengi, sjónarhorn í list-
um, aukna einstaklingsvitund, þjóðernishyggju og
fleiri af megineinkennum nútímamenningar til
þess að tekið var að prenta bækur.
II En hvernig má þetta vera? Forvitnilegt er aðskoða áhrif prenttækninnar á tilkomu þjóðern-
ishyggjunnar eða þeirrar tilfinningar manna að
þeir tilheyri ákveðinni þjóð sem hafi sín sérstöku
einkenni. McLuhan segir að þjóðernishyggja hafi
ekki tekið að gæta í Evrópu fyrr en á endurreisnar-
tíma en þá gerði prenttæknin öllum læsum mönn-
um það kleift að sjá (og hér skiptir sjónin öllu máli
en ættbálkasamfélagið byggði menningu sína
meira á heyrn, sbr. til dæmis munnmæla(bók)-
menntir) móðurmál sitt í setningarfræðilegu sam-
hengi og sem eina samræmda heild. Með því að
dreifa fjöldaframleiddum bókum og öðru prentuðu
efni um víða Evrópu breytti prentvélin staðbundn-
um mállýskum í samræmd og lokuð kerfi þjóð-
tungna og skapaði með því grunninn að þjóð-
erninu og tilfinningunum sem það átti eftir að
vekja í brjóstum manna. Einstaklingurinn fór að
skynja sig sem hluta af stærri og vel afmarkaðri
heild. Með prenttækninni var einnig hægt að koma
á einum gjaldmiðli á stóru svæði og skapa for-
sendur fyrir afmörkuð markaðssvæði og sam-
göngur og samskipti innan þeirra. Upp úr þessu
spratt hin efnahagslega og pólitíska heild sem við
kennum nú við þjóð en skipulag ættbálkasamfélags
miðalda vék.
III Vafalaust hefur McLuhan nokkuð til sínsmáls. Prentið var fyrsti eiginlegi fjölmiðillinn í
nútímaskilningi og auðvelt að gera sér í hugarlund
hvaða áhrif slík upplýsingaveita hefur haft á al-
menning sem áður hafði afar takmarkaðar fréttir
af því sem fram fór utan þeirra nánasta umhverfis.
Einsleitnin er líka þekkt afleiðing fjölmiðla. En því
er þetta rifjað upp að hér í Lesbókinni og víðar hef-
ur mikið verið rætt um þjóðerni, þjóðernishyggju
og þjóðarímyndir á undanförnum mánuðum. Í
þeirri umræðu gleymist oft að tilfinningarnar sem
tengjast þjóðarhugtakinu eru ekki manninum í
blóð bornar heldur eiga þær sér misjafnan upp-
runa. Að margra mati hefur ný fjölmiðlatækni líka
úrelt þetta hugtak – þjóðarmenningin hafi vikið
fyrir heimsmenningu rafvæddra samskipta og við-
skipta þar sem landamæri hafa enga þýðingu.
NEÐANMÁLS