Lesbók Morgunblaðsins - 05.01.2002, Blaðsíða 3

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 5. JANÚAR 2002 3
H
VENÆR féll fyrsta regnið
á jörðina og hvernig varð
vatnið til? Er vatnið eitt
af því sem við vitum að
verður í framtíðinni, í allri
framtíð mannsins og í
framtíð þessarar jarðar
okkar? Er þyngdarafl
jarðar nógu sterkt til að hindra að vetnið
hverfi frá okkur út í geiminn?
Í sköpunarsögu Biblíunnar og goðsögum
margra þjóða er talað um vatnið, vatn á
himnum, sem upphaf veraldarinnar. Í sköp-
unarsögum sem ég hef lesið kemur landið
hvergi fyrst og vatnið síðar. Þau koma ýmist
saman eða vatnið á undan. En hvaðan kem-
ur vatnið í raun?
Jörðin okkar birtist fyrst í gömlum al-
heimi sem var búinn að vera til í meira en
sex þúsund ármilljónir.
Vetnið er fyrsta frumefnið. Vatn getur
ekki komið fram fyrr en súrefnið verður til.
Vatn er eins og allir vita samsett af tveimur
vetnisatómum og einu súrefnisatómi sem
mynda þessa best þekktu sameind jarð-
arinnar H2O. Vatn gufar upp við ákveðið
hitastig og jörðin var lengi of heit til að vatn
gæti verið á jörðinni og myndað höf, vötn, ár
og læki eins og við nú þekkjum. Í meira en
hundrað árþúsund frá upphafi jarðar voru
öll vötn á himnum. Gufuhjúpurinn var í
fyrstu ekki heldur nógu kaldur til að drag-
ast saman í regndropa og falla á jörðina.
Vatn var lengi álitið frumefni en að sjálf-
sögðu er það samsett úr tveimur frumefnum
sem hægt er að skilja sundur og við það
hverfur allt vatn. Það kemur aðeins fram
vegna bandalags þessara tveggja frumefna.
En áður en þessi atóm gátu orðið til varð að
hanna í heimssmiðjunni það efni sem atómin
eru gerð úr, róteind og rafeind. Hvorki rót-
eind né rafeind voru til við upphaf alheims-
ins og ekkert efni í okkar skilningi, aðeins
geislun eða ljós. Eftir 700.000 ár frá stóru-
sprengju varð fyrsta atómið til og þar með
fyrsta frumefnið, vetni. Vetnið er gert úr
einni róteind og einni rafeind. Súrefnið er
hins vegar með átta róteindir og átta raf-
eindir. Frumefni mynda pýramída. Ný við-
bótarróteind í atómkjarna táknar nýtt
frumefni. Frumefnin koma fram í réttri röð
frá þeim léttustu til þeirra þyngstu. Öll þró-
un efnisins byggist á þessu og þróun lífsins
er beint framhald af þróun efnisins. Súrefn-
isatómið er sextán sinnum þyngra en vetn-
isatómið. Ástæðan er sú að í súrefnisatóm-
inu eru ekki aðeins róteindir heldur líka
nifteindir. Öll atóm (nema flest vetnisatóm)
hafa bæði róteindir og nifteindir í kjarna
sínum. Höfum við ekki ástæðu til að óttast
að þetta fislétta vetnisatóm hverfi frá okkur
út í geiminn þegar það verður viðskila við
súrefnisatómið í háloftunum? Jú, einmitt
þetta getur gerst og gerist. Aðdráttarafl
jarðar missir visst magn af vetni frá jörðinni
og út í geiminn. Þetta fyrirbæri er þekkt
undir nafninu photolysis. Útfjólubláir geisl-
ar kljúfa yst í lofthjúpnum vatnssameindina
sundur í frumefni sín, vetni og súrefni, og
vetnið hverfur frá jörðinni. Hér er samt
ekkert að óttast fyrir manninn og lífríki
jarðarinnar um alla framtíð manns og
heims. Frá upphafi hefur þetta ekki skert
vatnsbirgðir jarðarinnar um meira en 0,2
prósent að því talið er. Jörðin á afmarkaðan
aldur eins og allt annað og án óþekktra stór-
slysa skiptir þetta því ekki verulegu máli.
Þrír fjórðu af efnismagni þessa alheims okk-
ar er vetni. Gæti ekki eitthvað af því efni
borist til jarðarinnar? Þetta vetni var einn
helsti efniviðurinn í stórsólunum sem voru
fyrsta kynslóð sólanna. Það má segja að
þessar stórsólir kveiki fyrst ljós alheimsins.
En þessar fyrstu stórsólir voru einnig efna-
verksmiðjur sem sköpuðu ný og sífellt
þyngri frumefni. Þær sköpuðu grundvöll
lífsins og allt það efni sem nú er til í heimi
okkar.
Hvernig myndaðist súrefnið? Það er
hvorki einföld né átakalaus sköpun. Vetni 1
verður að breytast í helíum 4 og þróunar-
ferill sem gengur undir nafninu CNO (það
er að segja kolefni, nytrogen og súrefni 15)
hannar að lokum fullskapað súrefnisatóm
sem stígur í fyrsta sinn fram á sviðið. Sólin
okkar er ekki nógu sterk fyrir þau átök sem
þarna fara fram. Þetta getur aðeins gerst í
stórsólum sem eru mörgum sinnum stærri
en sólin okkar. Með þessu er þó ekki öll sag-
an sögð. CNO-ferlið getur aðeins skapað
súrefni 15, en súrefnið í náttúrunni er að-
allega súrefni 16, 17 og 18. Stórsólin brennir
upp kjarna sinn, springur og verður súp-
ernóva. Nýja efnið sem hún hannaði berst
frá henni, stjörnuryk. Úr slíku stjörnuryki
er sólin okkar löngu síðar gerð og úr sama
efni varð jörð okkar til og þó að lítið sé til af
súrefni í alheimi okkar miðað við vetni og
helíum nær það samt þriðja sæti hvað magn
snertir. Vatnið sem sameind er furðuverk af
mörgum ástæðum. Sköpun þess hefst með
stórusprengju og heldur áfram í stórbylt-
ingum fyrstu kynslóða sólanna þar sem súr-
efnisatómið verður til.
Jörðin okkar, Gæja, sólin og aðrar reiki-
stjörnur urðu til úr stjörnuryki sem grísku
skáldin kölluðu kaos. Stjörnurykið þéttist
og snýst eins og diskur. Mest af þessu efni
lendir í miðjunni og ný sól fæðist. Það sem
verður eftir fyrir utan miðjuna myndar að
lokum reikistjörnurnar. Þetta gerðist fyrir
4,6 árbilljónum. Jörðin var lengi í fæðingu
og lá í fyrstu undir stöðugri skothríð smá-
stirna sem síðar urðu hluti jarðarinnar. Til
eru vísindamenn sem telja að fyrir 4,5 ár-
billjónum hafi hnöttur á stærð við Mars rek-
ist á jörðina með þeim afleiðingum meðal
annars að tunglið okkar góða varð til. Það er
talið vera efni sem þá spratt frá jörðinni.
Þessi árekstur svipti jörðina þeim lofthjúp
sem þá var utan um hana. Í ármilljónir log-
aði jörðin heimskautanna á milli. Það sem
síðar varð að fjöllum var þá aðeins bráðin
eimyrja. En þá eins og ævinlega bjó skap-
andi máttur í þessari skelfilegu eyðilegg-
ingu. Þetta leiddi til þess að jörðin okkar
fékk nýjan lofthjúp, vötn á himnum. Þar
sem jörð okkar myndaðist í sólkerfinu telja
vísindamenn að hafi verið lítið um vatn. Það
var að finna utar í sólkerfinu í formi ís-
hnatta. Það voru þeir sem færðu jörðinni
vatnið, að hluta að minnsta kosti. Það voru
og eru milljónir halastjarna sem að mestu
eru frosið vatn í svo kölluðu Ort-belti
skammt fyrir utan sporbaug jarðar. Eftir að
jörðin hafði verið um það bil fimmtíu ár-
milljónir að kólna féll mest af járni hennar
inn að miðjunni en léttari frumefnin mynd-
uðu yfirborðið aðallega. En hvenær féll þá
fyrsta regnið á jörðina? Það gerðist ein-
hvern tímann á tímabilinu eftir að jörðin
varð tvö hundruð ármilljóna gömul og þar til
hún var orðin sex hundruð ármilljóna göm-
ul. Þetta er fjögur hundruð ármilljóna tíma-
bil. Á öllu þessu tímabili er regn smám sam-
an að falla til jarðar og mynda heimshöfin.
Þegar þetta gerðist hafði hitastigið fallið
nægilega mikið til þess að regn gæti mynd-
ast. Vötnin sem upphaflega voru á himnum
steyptust ekki niður í einu vetfangi. Þetta
gerðist mjög hægt eins og öll góð sköpun.
Með regninu sem féll á jörðina kom lífið með
undarlegum hætti inn í tilveru jarðar.
Eitthvað í þessum dúr ræddu menn um
tilurð vatnsins árið 2000. Ég lít fremur á
þessi fræði sem gott upphaf en endanlega
niðurstöðu. Þetta er enn eitt rannsókn-
arefnið fyrir þriðja árþúsundið. Ný svör
kunna enn að finnast í ítarlegri rannsókn
þeirra hluta sem eru enn á reiki í geimnum
og náðu því aldrei að vera hluti af veröld
okkar.
HVENÆR
FÉLL FYRSTA
REGNIÐ?
RABB
G U N N A R D A L
g u n n a r d a l @ t o r g . i s
ÞÓRBERGUR ÞÓRÐARSON
ÉG ER AUMINGI
Ég er mikið mæðugrey –
má því sáran gráta –,
af því forðum ungri mey
unni ég fram úr máta.
Aldrei sé ég aftur þá,
sem unni’ eg í bernskuhögum;
bak við fjöllin blá og há
bíður hún öllum dögum.
Ef ég kæmist eitthvert sinn
yfir fjallasalinn,
svifi ég til þín, svanni minn!
með sólskin nið’r í dalinn.
En ef ég kemst nú ekki fet,
elskulega Stína!
eg skal éta eins og ket
endurminning þína.
Kvæðið er ort árið 1915 og birtist í Hvítum hröfnum sem Þórbergur
gaf út árið 1922.
FORSÍÐUMYNDIN
er af Yoko Ono að kyssa íslenskt tré í Vinalundi, tekin í heimsókn hennar til
Íslands árið 1991. Ljósmyndari: Ragnar Axelsson.
Helgi Hálfdanarson
er ekki jafn kunnur sem fræðaþulur og
þýðandi en hefur eigi að síður gefið út
merkileg rit um fornan kveðskap. Baldur
Hafstað fjallar um bækurnar Slettireku og
Maddömuna með kýrhausinn eftir Helga en
þær hafa ekki hlotið mikla athygli.
Í Suðursveit
nefnist grein Péturs Gunnarssonar um Suð-
ursveitarbálk Þórbergs Þórðarsonar sem
samanstendur af bókunum Steinarnir tala,
Um lönd og lýði, Rökkuróperunni og verki
sem Þórbergur lauk aldrei við og birtist
fyrst árið 1975 í heildarverkinu og þá undir
nafninu Fjórða bók. Pétur segir bálkinn
vera kennslubók í því hvernig mannlífið
getur öðlast ævarandi líf í sögu.
Hvað þjóðin
hér mundi
heitir grein Matthíasar Johannessen en
hún er sú síðasta í greinaflokki Lesbókar
Ísland – Útland. Í greininni segir Matthías
meðal annars: „Ekki alls fyrir löngu var
sagt við mig að íslingar mættu taka sig
taki. Ég hrökk við. Íslingur, hvað var það?
Og ég fór að hugsa málið. Og þá varð það
augljóst að íslingar eru Íslendingar þegar
framburðarþolinmæðina brestur! Og ég
hugsaði með mér: Þetta er bara byrjunin.
Svo kemur hitt á eftir.“
LESBOK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING LISTIR
1 . T Ö L U B L A Ð - 7 7 . Á R G A N G U R
EFNI
Yoko Ono
er án efa einn merkilegasti listamaður sam-
tímans, ásamt því að vera „frægasta ekkja“ í
heimi, segir Þóroddur Bjarnason í grein sinni
um sýningu Onos, Impressions, í Barcelona.