Lesbók Morgunblaðsins - 05.01.2002, Blaðsíða 7

hafði verið óleyst gáta; en sárviður er sverð og
sverðs sækendur hermenn.
Margræðni orðanna
Hér á undan var vikið að hugmynd Helga um
aldur vísnanna. Það kann því að virðast sér-
kennilegt að margt af því sem hann segir um
þær, merkingu þeirra og skyldleika við aðra
texta sannfærir mig æ betur um að kveðskap-
urinn í sögum eins og eins og Egils sögu sé ung-
ur. Mörg rök Helga sem lúta að skilningi vísna,
leshætti handrita o.fl. mætti nefnilega grípa á
lofti og nota sem röksemd til yngingar kvæð-
anna. Helgi vísar t.d. mjög í Eddu Snorra og
sýnir fram á að í vísum Egils Skalla-Grímssonar
séu margar hliðstæður við orð hennar og kenni-
setningar. Þá þarf ekki annað en að snúa rök-
semdinni við og segja sem svo að heimatökin
hafi verið hæg hjá Snorra þegar hann orti þær
vísur og kvæði sem saga Egils geymir. Helgi
gengur svo langt á einum stað að telja Egil hafa
þekkt til latneskra orða (sbr. prímsigningu hans
í Englandi) og beitt þeirri kunnáttu sinni í einni
vísu Arinbjarnarkviðu (sjá bls. 56 o.áfr.). Hér
vildi ég heldur sjá Snorra en Egil í hlutverki lat-
ínumannsins. En í skýringartilraun Helga við
umrædda vísu má segja að hann fari á kostum
enda getur hann lesið út úr henni a.m.k. fjórar
merkingar (60), sbr. það sem sagt var hér á und-
an um þann hátt fornskálda að yrkja ofljóst.
Runurím og norræn hefð
Hugleiðingar Helga um Höfuðlausn eru
snjallar. Þar bendir hann m.a. á að það afbrigði
dróttkvæðs háttar sem kallast dunhenda sé
næstum með fullkomnu endarími og að vel geti
verið að þar sé komin fyrirmyndin að runhend-
um hætti. Runhendan geti m.ö.o. verið til komin
fyrir sjálfstæða þróun norræns bragforms og
þurfi því ekki að vera háð áhrifum frá enskum
eða latneskum kveðskap. Helgi notar þessi rök
til að styðja þá skoðun að vísan sem eignuð er
Skalla-Grími, „Nú er hersis hefnd/ við hilmi
efnd“, sé í raun og veru eftir hann sjálfan. Þessi
nýjung, runhendan, hefði semsagt verið komin
fram um mannsaldri á undan höfuðlausnar-
kvæði Egils rétt eins og sagan sjálf gerir ráð
fyrir.
Rígur og aura eir
Í kaflanum um vísur Gunnlaugs sögu orms-
tungu gengur Helgi sem fyrr út frá því að vís-
urnar séu gamlar, þ.e. eftir Gunnlaug sjálfan.
Þannig ljær hann fyrstu vísu merkingu sem
stangast á við frásögn sögunnar sjálfrar — og
væri það þá vísbending þess að söguhöfundur
og skáld væru tveir óskyldir menn. Með örlítilli
breytingu fær Helgi gullkenningu sem felur í
sér nafn Rígs (þ.e. Heimdallar eða Gullin
tanna); þar með fengist afar mikilvæg staðfest-
ing þess að nafnið Rígur hefði þekkst á 10. öld
og tengst Heimdalli (sbr. lausamálskaflann
framan við þá nafnkunnu Rígsþulu).
Um 13. vísu Gunnlaugs sögu segir Helgi að
það sé „með fádæmum“ að hugsa sér hálfkenn-
ingu „í svo gamalli vísu“ og heldur því fram að
þar eigi að standa kenningin aura Eir fyrir konu
en ekki hálfkenningin Eir: „Gefin var Eir til
aura/ ung...“ o.s.frv. þýði þess vegna: aura-Eir
var gefin til ung, þ.e. of ung (en ekki Eir var gef-
in til aura ung, þ.e. hin unga kona var gefin til
fjár; sú skýring gæti aftur á móti verið e.k.
aukamerking eins og Helgi bendir á, sbr. 16.
vísu).
Fyrstu molltónarnir
Helgi fer á kostum í kaflanum um Hallfreðar
sögu vandræðaskálds. Hann notar m.a. hið
fasta form dróttkvæðra vísna ásamt orðum
Snorra um fólginn kveðskap til að rökstyðja
leiðréttingar sínar á tilteknum vísum. Ævin-
týralegust er sú hugmynd hans að Hallfreður
hafi svarað sverðsgjöf Ólafs konungs með vísu
sem skothendingar vantaði í (aðalhendingar
komu í stað þeirra) vegna þess að slíðrið vantaði
í sverðsgjöfina. Hvort tveggja, skothendingar
og slíður, séu sjálfsagðir hlutar annars vegar
dróttkvæðrar vísu og hins vegar sverðsgjafar.
Þennan kafla (og reyndar fleiri) má lesa sem
skáldskap af besta tagi og næma sálgreiningu á
listamönnum sem falla illa að meðalhegðun.
Helgi endar kaflann um Hallfreð á þessum orð-
um og eiga þau reyndar einnig við um Kormák
skáld Ögmundarson:
„En þessir hamdökku eirðarlausu förumenn
ljóðs og lífs, sem gripu fyrstu moll-tónana af ís-
lenzkum ljóðstrengjum, veittu sínu myrkheita
tatarablóði inn í æðar íslenzks kveðskapar og
hafa síðan endurfæðzt með hverju eldgosi,
hneykslað og hrifið, formælt og grátið, og kveð-
ið sín tregasælu ljóð, — ekki um ástir, sól og vín,
— heldur konur, elda og svall.“
Til samanburðar um túlkun á kveðskap ásta-
skáldanna fornu skal minnt á bók dr. Bjarna
Einarssonar, Skáldasögur. Þar færir Bjarni
kveðskap þeirra, „fyrstu moll-tónana“, nær
okkur í tíma og tengir áhrifum sunnan úr álfu.
Hagbarð og Kormákur
Hér að framan var sýnt dæmi um hvernig
Helgi taldi höfunda sagna hafa misskilið fornar
vísur. En afritarar gátu að sögn Helga fallið í
sömu gryfju og skotið inn einhverri viðbót í
samræmi við það. Einna skemmtilegasta dæm-
ið um slíkan misskilning nefnir Helgi þegar
hann ræðir um „Hagbarðslíkneskjuna“ í Kor-
máks sögu. Samkvæmt gamalli vísnaskýringu
(sem enn er stuðst við í nýjum útgáfum) átti
líkneski þetta að vera skorið á dyrastaf þar sem
Steingerður stóð þegar Kormákur leit hana í
fyrsta sinn. En í sögutextanum er talað um að
Steingerður „snýr nú í skotið og sér undir
skegg Hagbarði“; einnig er í textanum minnst á
„Hagbarðs-höfuð“. Helgi umbyltir þessum
skoðunum og einfaldar vísnaskýringuna til
muna. Hann segir Kormák tengja í vísunni ást-
arógæfu sína við örlög Hagbarðs, hinnar fornu
hetju sem elskaði Signýju og var hengdur að
ráði föður hennar, Sigars konungs (167 o.áfr.).
Þessi sérkennilega Hagbarðslíkneskja er þann-
ig á bak og burt og óvíst að nokkur sakni henn-
ar.
Stefin í Völuspá
Í Maddömunni með kýrhausinn glímir Helgi
við sjálfa Völuspá. Hann byrjar á að setja kvæð-
ið upp eftir Konungsbókarhandritinu með fá-
einum undantekningum þar sem hliðsjón er
höfð af Hauksbók og Snorra-Eddu. Þessu gerir
hann nákvæma grein fyrir (bls. 11). Því næst
skýrir hann kvæðið að hætti fyrri fræðimanna.
Hér má því tala um hefðbundna alþýðuútgáfu á
Völuspá og skýringartilraunir bestu manna. En
þegar hér er komið færist fjör í leikinn. Helgi
raðar vísum upp á nýtt (þá iðju höfðu fyrirrenn-
arar hans reyndar löngum stundað í mismiklum
mæli) og miðast nýja uppröðunin við form
kvæðisins. Hann nýtir sér m.ö.o. stefin sem n.k.
leiðarvísi um uppröðun erinda og lætur þá bil
milli stefja vera reglubundið. Líkt og í Sletti-
reku forðast hann miklar breytingar á handrit-
stexta og skáletrar til glöggvunar það sem hann
hróflar við. Eftir þessa aðgerð rekur hann efn-
isþráðinn vísu fyrir vísu. Næsti kafli heitir
„Stiklað á stóru“ og þar skýrir Helgi nánar
sjónarmið sín, rökstyður breytingar sem hann
hefur gert á texta og þann nýja skilning sem
hann leggur í tilteknar vísur og orð. Hér koma
fram hugmyndir sem ég tel að hefðu mátt vekja
meiri athygli í heimi fræða okkar. Ég skal
benda á dæmi um þetta hér á eftir.
Undanfarar Völuspár
Þegar fræðimenn setja fram nýjar hugmynd-
ir freistast þeir gjarnan til að ganga nokkuð
langt í túlkunum sínum og skýringum. Helgi
gerir sér fulla grein fyrir þessari hættu. Hann
talar í því sambandi um tilgátur og gerir jafn-
framt ráð fyrir að hófsömum mönnum muni
þykja margt glannalegt í því sem hann hefur
fram að færa. Kannski á þetta ekki síst við um
síðasta hluta bókarinnar þar sem sú tilgáta er
sett fram að þrjú kvæði, hvert með sínu stefi,
séu fyrirrennarar Völuspár en höfundur hennar
hafi raðað kvæðunum saman og tengt þau með
vísum eða vísubrotum frá eigin brjósti (miður
góðum). Hér þarf Helgi að stokka allmikið upp
eða réttara sagt þarf hann að gera ráð fyrir að
sá sem skapaði Völuspá úr kvæðunum þremur
hafi breytt uppsetningu svo um munar. Enda
þótt Helgi sé sjálfum sér samkvæmur í þessum
hrókeringum má kannski halda því fram að þær
geri hann meira sér og öðrum til gamans; kenn-
ingu hans um kvæðin þrjú að baki Völuspár beri
einkum að líta á sem skemmtilega tilraun um
form á fræðiriti, „heilaga þrenningu“ í uppsetn-
ingu lokakafla og ritsins í heild. Engu að síður
varpar hann með þessari kenningu ljósi á margt
af því sem hann sagði í fyrri köflum. Og þegar
allt kemur til alls eru hugmyndir Helga kannski
ekki víðs fjarri því sem fræðimenn hafa á síð-
ustu árum hugsað sér um forsögu þeirrar Völu-
spár sem við þekkjum nú. Hér má vísa til um-
fjöllunar Gísla Sigurðssonar í nýlegri útgáfu
Eddukvæða (Mál og menning 1998).
„Ausinn hvíta auri“
Ég vík þá aftur að örfáum efnisatriðum í mál-
flutningi Helga í Maddömunni, lesendum til
glöggvunar. Á sama hátt og í Slettireku liggur
styrkur Helga hér í því hve vel hann rýnir í
texta. Hann sér einfaldar lausnir sem virðast
augljósar þegar búið er að benda á þær. Þannig
er það sannfærandi þegar hann segir orð Völu-
spár um askinn sem var „ausinn hvíta auri“ ein-
ungis merkja að askurinn hafi verið „laugaður
bjartri gullbráð, þ.e. döggin á laufinu glóir sem
gull í sólskininu; enda segir síðan: Þaðan koma
döggvar, osfrv.“ (82). Helgi telur m.ö.o. að aur
merki hér gull (sbr. latneska orðið aurum, ís-
lenska orðið aurar (gjaldmiðill) o.s.frv.). Vissu-
lega er þessi skýring nærtækari en hin viðtekna
skýring (sem að vísu fær stuðning hjá Snorra í
Eddu hans) að askurinn sé vökvaður leirvatni,
hvítu af heilagleika. Fleiri dæmi af þessu tagi
væri freistandi að nefna ef rúmið leyfði.
Gullveigu fórnað
En stórtækari eru aðrar hugmyndir Helga
um efni Völuspár. Það sem kann að þykja und-
arlegast er að hann gerir ráð fyrir því að sjálfri
Gullveigu og þursameyjunum þremur sé þar
ofaukið. Gullveig er hjá honum orðin að gull-
veigum, þ.e. gullbikurum (76) en ámáttkar
þursameyjarnar eru nú þursa megir ámáttkir
(74). Um þetta og fleira dæma lesendur, hver
fyrir sig, eftir að þeir hafa kynnt sér rök Helga.
Einnig verða þeir að gera upp við sig hvort þeir
sætta sig við þá tilgátu hans að það sé Mímir en
ekki völvan sem sekkur í síðustu vísu kvæðisins
(87; Helgi gerir ráð fyrir sérstöku Mímiskvæði,
Mímisspá sem hann kallar svo, sem einum af
fyrirrennurum Völuspár). Þessar hugmyndir
hafa líkt og aðrar kenningar Helga um fornan
kveðskap legið í þagnargildi í fræðaheiminum
eftir því sem ég best veit. Hugsanlega hefur
fræðimönnum okkar þótt hér of langt gengið.
En hvernig sem á er litið eru bækur Helga
miklar gersemar. Svona bækur verða aldrei
skrifaðar aftur. Einhver mundi kannski tala um
fantasíu og skáldskap um skáldskap. Sú um-
sögn ein hrekkur að vísu skammt því að innan
um þessa stílsnilld, leiftrandi ímyndunarafl og
frábærar sérviskur í framsetningu leynast eld-
skarpar athugasemdir og skýringar sem fræði-
menn þyrftu að sinna betur en þeir hafa gert
fram að þessu í umfjöllun sinni og útgáfum á
okkar gömlu textum.
Það er fagnaðarefni að Mál og menning skuli
hafa ráðist í að gefa bækur Helga Hálfdanar-
sonar um hin fornu fræði út á ný.
Helgi Hálfdanarson
Höfundur er prófessor við Kennaraháskóla Íslands.
ljóðakver, það var árið 1915 og nefndi Hálfa
skósóla af því að andvirði þeirra nam hálfum
skósólum og sjálfan vantaði hann föt til
jólanna. Þannig leiddi eitt af öðru uns hann
lenti í því að skrifa eitthvert magnaðasta tíma-
mótaverk íslenskra bókmennta, Bréf til Láru,
árið 1924. Síðan heyrðist ekkert frá honum
skáldskaparkyns í heil fjórtán ár og hann var á
kafi í hugsjónum sínum, dulfræði, sósíalisma
og esperantó. Síðar fullyrti hann að ef ekki
hefði komið til brauðstritið hefði hann ein-
göngu varið ævi sinni í dulspeki og ugglaust
gert stórkostlegar uppgötvanir á lendum guð-
spekinnar.
Fátæktin neyddi hann til að skálda.
En auðvitað tökum við yfirlýsingum Þór-
bergs um skáldskapinn með fyrirvara. Og
samt er Þórbergur ekki eiginlegur skáldsagna-
höfundur. Hann spinnur ekki upp úr sér per-
sónur og atburðarás. Og sérkennilegt um Þór-
berg hve mörg verka hans, jafnvel þau helstu,
eru pöntuð verk og engan veginn víst að hann
hefði skrifað þau ef ekki hefði komið til þetta
ytra áreiti.
Upphaf Bréfs til Láru á rót sína að rekja til
þess að sameiginleg vinkona þeirra Þórbergs
bað hann blessaðan að hripa Láru línu þar sem
hún lá veik norður á Akureyri. Þórbergur hófst
þegar handa og las jafnóðum upp glefsur fyrir
vini og kunningja og örvaðist af undirtektun-
um til áframhaldsins.
Síðan liðu árin og enginn bað Þórberg að
skrifa utan hugsjónir hans. Hann skrifaði
greinar út og suður málefnum sínum til fram-
dráttar og safnaði saman í Pistillinn skrifaði
1933. Sama ár sendi hann frá sér Alþjóðamál
og málleysur til að kynna og reka áróður fyrir
esperantó sem hann taldi eitt áhrifamesta
verkfærið til þess að menn næðu saman út fyr-
ir takmarkanir tungumála og þjóðernis. Hann
skrifaði Rauðu hættuna (1933) til að kynna
Sovétríkin og reka áróður fyrir samvirku þjóð-
skipulagi sem hann taldi komið á laggir í Rúss-
landi.
Árið 1937 barst honum pöntun frá Ríkisút-
varpinu í tilefni af fimmtugsafmæli Stefáns frá
Hvítadal sem þá var látinn fyrir þremur árum
og Þórbergur var beðinn að flytja erindi um
skáldið. Þórbergur samdi og flutti tvö erindi
við örvandi undirtektir sem urðu til þess að
hann skrifaði Íslenskan aðal og í framhaldi af
honum tvö bindi Ofvitans. Og eitt viðamesta
verkefni Þórbergs, Ævisaga séra Árna Þór-
arinssonar, var pantað verk og kom raunar
þvert ofan í viðfangsefni þau sem Þórbergur
hafði þá á hendi. Það virðist því hafa látið Þór-
bergi vel að skrifa eftir pöntun eða setja sig í
lítilþægar stellingar skrásetjara eftir öðrum,
svo sem í Indriða miðli, Viðfjarðarundrunum,
Lifnaðarháttum í Reykjavík o.s.frv.
Frægasta pöntun sem Þórbergur mun hafa
fengið var þegar hann eftir langt hlé hafði loks
tekið upp þráðinn þar sem séra Árni sleit hann
og var kominn 300 blaðsíður áleiðis í Suður-
sveitarkróniku sinni. Og nú var það ekki Ragn-
ar í Smára eða Ríkisútvarpið heldur sjálfur
Guð sem skipaði honum að víkja Suðursveit til
hliðar og skrifa bókina um litlu manneskjuna,
Sálminn um blómið.
Sálmurinn um blómið er veigamikill stíl-
áfangi á leið Þórbergs til Suðursveitarbók-
anna, markmiðið er að brjóta endanlega af sér
viðjar bókmáls og finna stíl sem hentar frásögn
af bernsku og uppvexti. Eins og kunnugt er
minnir skapandi upplifun barna á fátt meira en
hina algeru snilli – en þau skortir tækni til þess
að koma henni yfir í varanlegt form. Og síðar
meir þegar tæknin er komin er barnið gufað
upp. Í Sálminum fer Þórbergur langt með að
endurvekja í sér barnið og búa það jafnframt
út með háþróuðustu frásagnartækni.
En um Suðursveitarsyrpu Þórbergs er
skemmst frá að segja að henni var tekið af
nokkru fálæti þegar hún kom út í lok sjötta
áratugarins. Jafnvel aðdáendur Þórbergs létu í
ljós vonbrigði og vildu meiri Íslenskan aðal og
meiri Ofvita og meiri séra Árna. Einkum fór
þjóðfræðaefnið fyrir brjóstið á mörgum, allur
þessi fróðleikur og nákvæmni.
Þessi viðbrögð hafa haft áhrif á Þórberg.
Þess gætir strax í annarri bók, Um lönd og
lýði, þar sem vikið er að 18. aldar heimild um
mannskaða á sjó. Heimildin lætur þess ógetið
hvað skipin voru mörg sem fórust og Þórberg-
ur hreytir út úr sér: „Það hefði líka verið of
þreytandi nákvæmni.“ Og í Fjórðu bók er hann
að tala um áhald sem hann fann upp til að mæla
vegalengdir en hættir svo við í miðju kafi og
segir: „Ég nenni ekki að lýsa því hér.“ 14
Og það er staðreynd að Þórbergur lagði frá
sér pennann þegar aðeins herslumun vantaði
upp á að Fjórða bók væri fullmótuð og virðist
ekki hafa séð ástæðu til að halda þessum leik
áfram mikið lengur.
Þó átti hann fimmtán ár eftir ólifuð en virtist
láta sér framhaldið í léttu rúmi liggja, kannski
sannfærður um að þessar bækur yrðu metnar í
Framtíðarlandinu.
Heimildir:
1) Ofvitinn, bls. 196
2) Ofvitinn, bls. 205
3) Í Suðursveit bls. 24
4) Í Suðursveit, bls. 78
5) Til Austurheims vil ég halda, 1952.
6) Í Suðursveit, bls. 376
7) Í Suðursveit, bls. 398
8) Í Suðursveit, bls. 411-413.
9) Í Suðursveit, bls.186.
10) Í Suðursveit, bls. 259.
11) Í Suðursveit, bls. 150–151.
12) Í Suðursveit, bls. 198–199.
13) Minningar Steinþórs Þórðarsonar á Hala í Suður-
sveit. Stefán Jónsson sá um útgáfuna, 1970.
14) Í Suðursveit, bls. 429.
Höfundur er rithöfundur.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 5. JANÚAR 2002 7