Lesbók Morgunblaðsins - 05.01.2002, Blaðsíða 10

10 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 5. JANÚAR 2002
É
G ER að hefja yfirferð mína um
sýningu Yoko Ono, Impress-
ions, í Palau de la Virreina í
Barcelona þegar sýningargest-
ur vindur sér að mér og segir:
„Er þetta ekki skrýtin tilviljun?
Í dag er einmitt afmælisdagur
Johns Lennons?“
Einhvern veginn fékk sýningin annað og
meira vægi við það að vera skoðuð á afmæl-
isdegi látins eiginmanns Yoko Ono, að maður
tali nú ekki um vegna átakanna í Afganistan og
ástandsins í heimsmálunum. Sýningin snýst
um frið, samtakamátt, samvinnu og fegurð og
því hefði varla verið hægt að finna betri tíma til
að setja hana upp en einmitt núna.
Á tímum ófriðar og skelfilegra atburða halla
menn sér að hinu góða og fallega. Stórslysa- og
ofbeldismyndum fækkar í bíóhúsunum og fólk
leitar að ást og fegurð í listum og bókmenntum.
Það er staðreynd að fólk vill frekar sefa óttann
og óróann í brjóstinu en að halda honum við.
Sýning Yoko Ono er yfirgripsmikil. Sýnd eru
verk allt frá upphafi ferils hennar fyrir 40 ár-
um til nýrra og nýlegra verka, en langflest
verkanna eru frá fyrri hluta ferilsins. Fyrir ut-
an nokkrar kvikmyndir eru öll verkin á sýning-
unni svokölluð leiðbeininga- eða skipanaverk.
Ono skrifar þá einungis niður á blað einskonar
ljóðræna uppskrift að verki, uppákomu, kvik-
mynd eða öðru eftir því hvaða miðil hún vísar í.
Rétt eins og kökuuppskrift. Kvikmyndaverkin
á sýningunni eru reyndar skrifuð sem leiðbein-
ingaverk líka, en á sýningunni sýnir Yoko ein-
ungis sína úrvinnslu á eigin leiðbeiningum í
stað þess að lána áhorfendum kvikmyndavél til
að reyna sig við verkin.
Öll önnur verk á sýningunni krefjast sem
sagt þátttöku áhorfandans. Hann á að negla
nagla í spýtu, vökva vegg með garðkönnu,
mála málverk, tefla skák á hvítu taflborði þar
sem allir taflmennirnir eru hvítir, raða stein-
um, taka ljósmyndir af skuggum, líma saman
diska og krúsir og klippa ljósmyndir í sundur
svo fátt eitt sé nefnt. Hvert þessa sem hér er
talið er einstakt verk sem sýnt er í afmörk-
uðum sal og öll verkin hafa mjög ákveðna hug-
myndafræði, vísanir og tilgang. Ég tók virkan
þátt í sýningunni með því að negla nagla í
spýtu, mála nokkur strik á samvinnumálverk
og klippa mér bút úr ljósmyndum og stinga í
vasann. Auk þess tók ég með mér pakka af
blómafræjum til að sleppa út í vindinn en
sleppti vafningsjurtagræðlingnum sem mér
stóð til boða. Ég sá ekki fram á að geta haldið
lífi í jurtinni fram á vorið, en leiðbeiningarnar
með því verki voru einfaldlega þær að gróð-
ursetja plöntuna og láta hana vaxa þar til að
hún hefði lagt undir sig allt umhverfi sitt, eða
því sem næst.
Gunnar B. Kvaran, forstöðumaður lista-
safnsins í Bergen, er sýningarstjóri og ritar
inngang í sýningaskrá. Þar segir hann m.a.:
„Síðastliðin 40 ár hefur Yoko Ono verið leið-
andi í tilrauna- og framúrstefnumyndlist – ein
fárra kvenna – í alþóðlegu samhengi. Í gegnum
tíðina hefur hún tengst hugmyndalist, gjörn-
ingalist, Fluxus-hreyfingunni og uppákomum,
en umfram allt hefur hún verið sjálfstæður
listamaður, frumkvöðull, sem hefur með mark-
vissum hætti gagnrýnt og sett spurningar-
merki við listhugmyndina og listhlutinn og
brotið niður hin fyrirframgefnu mörk milli list-
greina. Í gegnum verk sín hefur hún skapað
nýtt samband við áhorfendur, boðið þeim að
leika virkt hlutverk í gerð og sköpunarferli
listaverka.“
Aðlaðandi list
Eitt verk á sýningunni gerði Yoko Ono sér-
staklega fyrir Barcelona með tilvísun í hryðju-
verkin í Bandaríkjunum og ófriðinn sem nú
ríkir í heiminum. Verkið heitir Til Barcelona,
Lagfæringarverk fyrir heiminn, dagsett 11/09/
01. Verkið samanstendur af haugum af brotnu
leirtaui og keramikvösum, alls staðar að úr
heiminum, diskum, bollum og skálum. Meðal
annars sá ég svarta og hvíta Habitat-stellið
mitt þarna í molum. Á borðinu er lím og fólk
getur dundað sér við að líma brotin saman,
annaðhvort að finna réttu brotin eða líma ólík
brot saman. Þannig er verkið táknrænt fyrir
það að fólk eigi að leggja sitt af mörkum til að
gera heiminn að friðsælli og betri stað að búa á.
Yoko Ono hefur mjög ákveðnar skoðanir á
hlutverki listarinnar og listamanna. Hún segir
til dæmis að allir geti verið listamenn. Hún
gerir einnig greinarmun á aðlaðandi list og
annarri list. „Maður verður að velja hvort að
maður ætlar að vera myndlistarmaður sem
gerir aðlaðandi hluti eða hluti sem hafa eitt-
hvert gildi, hjálpa fólki og hreyfa við því. Ef
maður einbeitir sér að því að gera aðlaðandi
verk verður maður að vissu leyti hluti af af-
þreyingariðnaðinum.“ Um ástæðu þess að hún
gerir leiðbeiningaverk hefur hún sagt: „Ástæð-
an fyrir því að ég skrifa verkin sem leiðbein-
ingar eru tvíþættar. Í fyrsta lagi finnst mér
gaman að geta gefið fólki kost á að taka þátt í
verkinu og búa þannig til samtal milli listarinn-
ar og fólksins, og verkið heldur áfram að
þróast í samræmi við það samtal. Í öðru lagi
gerði ég þetta upphaflega af því að ég hreifst af
einhverri hugmynd sem ég fékk en hafði ekki
efni á að koma henni sjálf í framkvæmd.“
Bítlaskelfirinn
Yoko Ono ( Yoko þýðir barn hafsins) er fædd
18. febrúar árið 1933 í Tókýó, elst þriggja
barna efnaðs aðalsfólks, þeirra Eisuke og
Isoko Ono. Faðir hennar var uppgjafa píanó-
leikari með háskólagráður í stærðfræði og hag-
fræði. Árið 1933 var hann skipaður yfirmaður
japansks banka í San Fransisco, með þeim af-
leiðingum að hann hitti Yoko ekki fyrr en hún
var orðin 2 ára gömul, en hún dvaldi áfram í
Tókýó með móður sinni eftir að faðirinn flutti
út.
Yoko upplifði hræðilega atburði í seinni
heimsstyrjöldinni. Hún var ásamt fjölskyldu
sinni í Tókýó þegar borgin brann eftir
sprengjuárás Bandaríkjamanna árið 1945, en
þá dóu 83.000 manns og fjórðungur borgarinn-
ar varð eldi að bráð.
Þegar Yoko varð 18 ára var faðir hennar út-
nefndur forstjóri banka í New York og fjöl-
skyldan settist að í fínu hverfi í útjaðri borg-
arinnar. Hún gekk í hinn virta Sarah Lawr-
ence-háskóla í
New York, en
hætti þar og
hljópst á brott
með fyrsta eigin-
manni sínum, tón-
skáldinu Toshi
Ichiyanagi. Hún
fluttist í lista-
mannahverfið
Greenwich Village
í New York og
uppgötvaði þar
veröld nútíma-
myndlistar og jað-
arlistar almennt.
Fyrstu verk henn-
ar voru óformleg-
ar uppákomur
sem þróuðust svo
út í ljóð og hug-
myndalist. Lengi
framan af voru
verk hennar virt
að vettugi og jafn-
vel höfð að háði og
spotti en það
breyttist smám
saman eftir að hún
hóf samstarf við
bandaríska djass-
tónlistarmanninn
og kvikmynda-
framleiðandann
Anthony Cox,
manninn sem síð-
ar átti eftir að
verða annar eigin-
maður hennar, en
hann fjármagnaði
og hjálpaði til við
að skipuleggja
gagnvirkar hug-
myndafræðilegar
uppákomur Yoko
snemma á 7. ára-
tugnum. Fræg-
asta verk hennar
af þessu tagi er
„Klippi verkið“
sem fyrst var sýnt árið 1964 en þar var áhorf-
endum boðið að klippa búta af fötum listakon-
unnar þar til hún stóð allsnakin, en myndband
af þessum gjörningi er einmitt sýnt á Impress-
ions-sýningunni í Barcelona. Verk Ono krefj-
ast mjög oft þátttöku áhorfandans (Impression
sýningin snýst öll um þátttöku áhorfenda) eða
að þau hreinlega neyða áhorfandann til þátt-
töku. Frægt dæmi um það er sýningin „This Is
Not Here“ eða Þetta er ekki hérna frá því
snemma á 8. áratugnum. Einn hluti þeirrar
sýningar var hvítmáluð stofa og inni í henni
voru stóll, standklukka, sjónvarp og epli m.a.,
allt skorið í tvennt. Áhorfandinn varð þannig
að klára sýninguna í huga sínum, með því að
kafa í minningar sínar af hlutunum í heilu lagi.
Með öðrum orðum voru skilaboðin þessi: Listin
verður bæði til hjá listamanninum og í huga
áhorfandans. Á Impressions gaf að líta verk í
svipuðum anda, verkið Mend painting, en það
var einfaldlega stór brotinn hvítur vasi og leið-
beiningarnar sem fylgdu voru „Mend in your
Mind“ eða lagfærðu í huganum.
Hjónaband Ono og Cox var stormasamt en
ávöxtur þess var þó dóttirin Kyoko Chan Cox,
fædd 8. ágúst 1963. Á þessum tíma var Yoko
undir miklum áhrifum af verkum Andys War-
hols, súrrealisma í stíl Salvadors Dalís og fá-
ránleikans í verkum Dadaistanna.
Yoko Ono varð fljótlega stórt nafn í listalífi
New York-borgar og orðsporið af uppákomum
og gjörningum hennar barst til Bretlands sem
varð til þess að hún kom þangað til sýning-
arhalds árið 1966 – og sló í gegn. Koma hennar
til London átti eftir að breyta lífi hennar til
frambúðar því hún hitti Bítilinn og súper-
stjörnuna John Lennon á sýningu á verkum
hennar í Indica-galleríinu í London, en Lennon
og fleiri poppstjörnur voru fastagestir í gall-
eríinu.
Sameiginlegur áhugi þeirra á listum og al-
mennri sköpun varð til þess að þau urðu góðir
vinir og vinskapurinn þróaðist út í eldheitt ást-
arsamband og síðar hjónaband. Um 1968 var
STRÍÐ OG FRIÐUR
Yoko Ono er án efa einn merkilegasti listamaður samtímans, ásamt því að vera „fræg-
asta ekkja“ í heimi. ÞÓRODDUR BJARNASON skoðaði sýningu hennar, Impressions,
á afmælisdegi Johns Lennons sem einnig var annar dagur stríðsins í Afganistan.
Morgunblaðið/Þóroddur
Sýning Yoko Ono, Impressions, er haldin í Palau de la Virreina í Barcelona.
Mann hefur sagt að arfleifð sé menning. En við
þurfum á að halda tungunni – og þá ekki sízt
blæbrigðum hennar – til að vita, hver þessi
menning er. Það eru ekki allir eins heppnir og
Norðmenn að eiga Íslendinga að til að varðveita
annars glataða þætti þjóðarsögunnar; enda
liggja þeir ekki á því, a.m.k. ekki á hátíðlegum
stundum. Og ásókn þeirra í ýmislegt það sem
íslenzkt er ætti að vera okkur fremur fagnaðar-
efni en einhvers konar hráefni í innanbúðar-
karp. Slíkt áreiti ætti að ýta undir stolt okkar
og áskorun.
Ef við eigum einhver verðmæti sem hægt er
að státa af, þá eru þau á þessum slóðum; tungan
og glæsilegur bókmenntaarfur. Einsmenning-
arumhverfi okkar kallar að vísu á önnur verð-
mæti, en getum við lifað á þeim til frambúðar?
Mundi það fullnægja stolti okkar að pönka inní
framtíðina? Nei, slík kaupstaðaferð yrði ekki sú
eftirvænting sem við ætluðum framtíðinni.
Við kynnumst fólki af tungu þess. Hún geym-
ir andlegan auð þeirra sem nota hana, hefur
verið sagt. Og áreiðanlega með réttu. Og þá er
ekki úr vegi að minnast orða Ezra Pounds þess
efnis, að öll mannleg vizka er ekki fólgin í neinni
einni tungu, og engin ein tunga getur lýst allri
reynslu mannsins. Það var þannig ekki að ófyr-
irsynju að Heidegger notaði orðið hús sem
myndhvörf um tunguna. Í húsi föður míns eru
margar vistarverur, hefur verið sagt af öðru til-
efni.
Ég hef minnzt á ummæli sr. Bjarna Þor-
steinssonar, en þar var fjallað um tónlist, ekki
tungumál. Samt á sumt af því sem hann sagði
einnig – og ekki síður – við um tungumálið.
En ég er ekki svo skyni skroppinn að ég geri
mér ekki grein fyrir því, að fleira er menning en
tungan; og þá ekki síður siðmenning. Forsend-
ur menningar og siðmenningar eru þúsundir
smáatriða og sum koma tungunni lítið sem ekk-
ert við. Um það er ekki deilt. Við getum nefnt
fatnað, húsmuni, fæðu, dans, tæki og tól, hár og
útlit, iðnað; listiðnað. Og margt fleira. Það eru
þúsundir marglitra steina í þeirri mósaíkmynd
sem við köllum þjóðfélag; eða samfélag; eða sið-
menningu. En samt er það svo, eins og bent hef-
ur verið á, að missir tungumáls er einskonar
menningarlegt hjartaslag. „En menn geta lifað
af hjartaslag; og það getur menningin einnig,“
segir Crystal í fyrrnefndu riti sínu. Og hann
bætir við að nýtt tungumál getur komið í stað
hins gamla, eins og við þekkjum frá Norður-
löndum, Spáni og Portúgal svo að við nefnum
umhverfi tveggja þeirra heimstungna sem
flestir tala, en spænska og portúgalska eru ekki
einungis framhald latínu, heldur einnig – og
ekki síður – ný tungumál. En Crystal bætir við
að margt fari forgörðum í þessu umróti. Nýja
tungan geti ekki skilað sömu andagift, sagnalist
og orðaleikjum og gamla tungan, áhrifamagn
stuðla og hrynjandi hverfi, frásagnir fái annan
blæ.
Hið sama á sem sagt við í þessu tilfelli og þeg-
ar bókmenntum er snarað á aðrar tungur. Þá
slitnar silfurþráðurinn oftar en ekki. Af þeim
sökum m.a. ættu skáld og rithöfundar á smá-
þjóðatungu að hafa heldur hægt um sig, eins og
dæmin sýna. Þeim fer bezt umhverfi heimahag-
anna. Þeirra eigin tunga er umgjörð þeirra
hugsana sem þeir hafa í hyggju að koma á fram-
færi við umhverfi sitt. Það tekst að sjálfsögðu
oft og einatt að koma hugsunum á framfæri við
annað fólk, en sjaldnast blæbrigðum þessara
sömu hugsana. Af þeim sökum er öll frægð
heldur endaslepp, nema þá helzt heimahaga-
frægðin. En heimahagafrægð smátungunnar á
ekki uppá pallborðið á markaðstorgi alþjóða-
hyggju og stórþjóða , þótt Ibsen og Kierkega-
ard hafi komizt gegnum það nálarauga; og
kannski nokkrir aðrir, H.C. Andersen, Strind-
berg?
Út vil ek, sagði Snorri. Það var ekki til Nor-
egs, heldur heim. Samt gaf hann Norðmönnum
upphaf sitt, sjálfan efniviðinn í sjálfstæðisbar-
áttuna. Það geta skáld víst ekki lengur, hvað
sem frægðinni líður.
Áður en ég skil við þetta efni er ástæða til að
benda á þá áherzlu sem Crystal leggur á efna-
hagslegt sjálfstæði sem mikilvægan þátt í varð-
veizlu tungumála. Að því leyti erum við vel í
sveit sett. Það getur enginn krafizt annars af
okkur en þess sem við viljum sjálf. Af þeim sök-
um skulum við ekki gera lítið úr peningahyggj-
unni sem alltaf er verið að skamma, heldur nota
hana til góðra verka – og þá ekki sízt til að varð-
veita arfleifðina, ég tala nú ekki um tunguna
eins og Einar skáld Benediktsson reyndi að
innræta okkur með andagift sinni og stóriðju-
draumum. Í þeim efnum getum við haft Sama-
konuna sem fyrirmynd:
Á sameiginlegum fundi Sama og norskra
embættismanna var einn Samanna spurður,
hvort hann þyrfti ekki á túlki að halda. Nei,
svaraði konan, þess þarf ég ekki. En ég mun
tala á samísku, svo að vel getur verið að þið
þyrftuð á túlki að halda!
Þetta finnst Crystal góð saga og engin þjóð-
remba. Stolt og metnaður kemur neikvæðri
þjóðrembu ekkert við. Hvorttveggja er einfald-
lega einn þáttur arfleifðar, ekki sízt varðveittur
í tungunni. En öll viðleitni, öll ræktun á sitt
hvetjandi upphaf í hugarfarinu.