Lesbók Morgunblaðsins - 05.01.2002, Blaðsíða 11

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 5. JANÚAR 2002 11
samband þeirra á allra vitorði og hjónabönd
beggja leystust upp. Slæm eftirköst urðu eftir
sambandsslit Yoko og Cox en hann rændi
Kyoko, þá 5 ára gamalli, eftir helgarheimsókn.
Þrátt fyrir að Lennon og Yoko hafi fengið for-
ræðið yfir Kyoko eftir málaferli tókst Cox, sem
var félagi í bandarískum dómsdags-sértrúar-
söfnuði að sjá svo um að Yoko sá ekki dóttur
sína í meira en 30 ár. Það var fyrst núna fyrir 4
árum að Kyoko hafði samband við móður sína
og það var ekki fyrr en á þessu ári, árið 2001,
að Yoko Ono fékk að hitta dótturdóttur sína
Emi í fyrsta skipti. Haft hefur verið eftir Yoko
að hún hyggist ánafna Emi og Sean, syni
þeirra Yoko Ono og Johns Lennons ( fæddur
10. september 1975), auðæfum sínum og Lenn-
ons.
Allt fram að sviplegum dauða Lennons árið
1980 var samband þeirra hjóna mjög náið og
þau hvort öðru háð. Þau unnu saman að ýms-
um spennandi verkum og nýsköpun bæði í tón-
list og myndlist. John vann með henni að
myndlist og kvikmyndaverkum og Yoko fann
sína eigin rödd í tónlistinni. Þó að tónlistarlega
væri Yoko misskilin framan af hafði hún mikil
áhrif á á síðpönkið og nýbylgjuna; á hljóm-
sveitir eins og Talking Heads, Blondie og
B-52́s m.a.
Að auki settu þau skötuhjú á svið ýmsar
uppákomur til að stuðla að friði á jörðu meðan
Víetnam-stríðið stóð sem hæst. Frægust
þeirra er „Bed-in“ gjörningurinn sem framinn
var í Alexis-hótelinu í Amsterdam árið 1969, en
þau eyddu viku af hveitibrauðsdögum sínum
uppi í rúmi til að mótmæla stríðinu.
Vakti það mikla athygli fjölmiðla og almenn-
ings. „Hjónaband mitt myndi hvort sem er
vekja heimsathygli og af hverju ekki að nýta
það til góðs og beina athyglinni að friði,“ sagði
Lennon um ástæður gjörningsins.
„List er friðsamleg aðferð til að ná fram
breytingum á heiminum,“ segir Ono.
Heimskir rassar
Um miðjan sjöunda áratuginn hóf Yoko að
nýta sér kvikmyndatæknina sem miðil fyrir
listsköpun sína. Fyrsta mynd hennar var gerð
árið 1964, Film No. 1, og fjöldi annarra fylgdi í
kjölfarið. Þar á meðal eru til dæmis nektark-
vikmyndin „Smile“ frá 1969, sem hún gerði í
samvinnu við Lennon en myndin er nærmynd í
miklum hægagangi af getnaðarlim Lennons á
leið úr afslöppun í fulla reisn.
Kvikmyndum Yoko Ono má skipta í þemu.
Hið fyrsta er nærmyndir þar sem nakinn lík-
ami er skoðaður. Dæmi um það er verkið
„Bottoms“ sem samanstendur af myndum af
berum rössum 365 manna, sem svöruðu aug-
lýsingu í dagblaði vegna kvikmyndarinnar, og
fyrrnefnd mynd af getnaðarlimi Lennons. Í
öðru lagi eru leikrænar myndir og að síðustu
eru það myndir í heimildarmyndastíl, eins og
til dæmis „Bed-In“ frá 1969 sem er upptaka á
friðargjörningi hjónanna í rúminu á hótelher-
berginu í Amsterdam.
Um gerð myndarinnar „Bottoms“ segir
Yoko Ono meðal annars: „Ráðherrar, verka-
menn, fallegar konur og ljótar konur eru öll
jöfn þegar þegar þau eru nakin. Rassar þeirra
líta sakleysislega út og lifa sjálfstæðu lífi. Ég
setti eftirfarandi auglýsingu í blaðið: „Óska
eftir gáfulega útlítandi rössum til að leika hlut-
verk í kvikmynd. Þeir sem eiga heimska rassa
þurfa ekki að hafa fyrir því að sækja um.“
Frá dauða Johns hefur Yoko verið virk á
listasviðinu. Hún hefur haldið fjölda sýninga á
myndlist sinni, gefið út 3 hljómplötur, farið
tvisvar í hljómleikaferðalög og samið tvo söng-
leiki sem sýndir hafa verið „Off Broadway“.
Yoko er í dag viðurkenndur og eftirsóttur
listamaður sem aldrei fyrr og er almennt við-
urkenndur áhrifavaldur í myndlist, kvik-
myndalist, tónlist, leikhúsi og sjálfsagt enn víð-
ar. Hún hefur þurft að þola margt slæmt í
lífinu en að hennar sögn er það listin sem hefur
hjálpað henni þegar erfiðleikar hafa steðjað að.
Að lokum tel ég við hæfi að benda á pistil
sem Yoko Ono var beðin um að skrifa fyrir
tímaritið Rolling Stone vegna hryðjuverkanna
í Bandaríkjunum hinn 11. september sl. en þar
kemur kjarninn í friðarhugsun hennar fram.
Pistlillinn er birtur í heild á www.instantk-
arma.com, tímaritinu um John og Yoko, á eft-
irfarandi netslóð:
http://www.instantkarma.com/yoseptem-
ber11essayrs102501.html
Öll verkin á sýningu Yoko Ono krefjast
þátttöku áhorfandans.
Er vitað um útbreiðslu orðanna két
og smér og hinsvegar orðanna kjöt
og smjör ? Er fyrri orðanotkunin
tengd hljóðvillu e/i, ö/u?
SVAR:
Myndirnar kjet og smjér tengjast ekki svo-
nefndri „hljóðvillu“ heldur er um að ræða hljóð-
breytingu sem fram kom á 16. öld, það er af-
kringingu á – jö –. Þessar orðmyndir munu hafa
þekkst víða um land en lengst hafa þær haldist
um norðan- og norðvestanvert landið. Til þess
benda svör við fyrirspurnum Orðabókar Há-
skólans.
Orðmyndirnar kjet og smjer hafa haldist um
land allt í ákveðnum föstum orðasamböndum.
Langflestir sem svöruðu Orðabókinni nota til
dæmis kjet í sambandinu kemur það enn, kjet í
skjóðu sem notað er í merkingunni „endurtekur
það sig nú, kemur það nú enn einu sinni“. All-
margir utan Norðurlands tala líka um smjer í
orðasambandinu að bleyta smjerið „tóra, vera
enn á lífi“, það er „á meðan ég bleyti smjerið“, ’á
meðan ég tóri’.
Guðrún Kvaran, forstöðumaður Orðabókar Háskólans.
Hvenær var byrjað að nota hástafi
í upphafi setninga? Hver hóf þann
rithátt og hvers vegna? Hvort eru
eldri hástafir eða lágstafir („A“
eldra en „a“)?
SVAR:
Upphafsstafir voru fátíðir í upphafi setninga í
elstu handritum. Þeir voru þó oft notaðir í upp-
hafi málsgreina og í byrjun kafla voru þeir iðu-
lega stórir og skreyttir. Í eiginnöfnum eða ör-
nefnum voru þeir nánast aldrei notaðir. Þessi
ritvenja hélst fram um 1500 eða fram á 16. öld.
Þegar kom fram á 16. öld voru upphafsstafir
meira notaðir en áður bæði í upphafi setninga
og í sérnöfnum. Ekki var óalgengt að önnur orð
en sérnöfn væru skrifuð með stórum staf, eink-
um nafnorð. Prentun íslenskra verka hefst um
1540 og virðist þá ekki hafa ríkt föst regla um
notkun upphafsstafa. Hún er tekin að skýrast í
lok 18. aldar en festa kemst ekki á fyrr en á 19.
öld.
Guðrún Kvaran, forstöðumaður Orðabókar Háskólans.
Hvað er hæsti aldur sem til er í
dýraríkinu?
SVAR:
Hæsti aldur sem greinst hefur meðal dýra er
hjá kúfskelinni (Arctica islandica ), sem lifir
meðal annars innan íslensku efnahagslögsög-
unnar. Auðvelt er að aldursgreina þessar sam-
lokur með því að telja vaxtarhringi á skel
þeirra, en þeim svipar mjög til árhringja í
trjám. Elsti skráði einstaklingur kúfskeljar-
innar, og þar með elsta dýr sem skráðar heim-
ildir eru um, reyndist vera um 220 ára gömul
samloka sem fannst undan ströndum Írlands
um miðbik tuttugustu aldar.
Jón Már Halldórsson.
Í hvaða átt er Pólstjarnan frá
Reykjavík og hve hátt er hún á
himni?
SVAR:
Þegar við erum á norðurhveli jarðar sýnist
okkur öll himinhvelfingin snúast um möndul
sem liggur um punkt á himinkúlunni sem við
köllum norðurpól himins . Hann er alltaf í sömu
stefnu miðað við athuganda sem heldur sig á
sama stað á jörðinni. Hann er líka sem næst
kyrr miðað við fastastjörnurnar en færist þó of-
urhægt miðað við þær, og það nefnist pólvelta.
Ef við hugsum okkur lóðlínu frá him-
inpólnum þá sker hún sjóndeildarhringinn í há-
norðri miðað við athugunarstað. Sá staður er
raunar líka í stefnu frá okkur til norðurpóls
jarðar. Jörðin snýst í raun og veru um möndul
gegnum hann og suðurpólinn og fyrrnefndur
sýndarsnúningur festingarinnar er afleiðing
eða spegilmynd þess snúnings. Hornið sem
stefnan til himinpólsins myndar við lárétt nefn-
ist pólhæð og er jafnt landfræðilegri breidd at-
hugunarstaðar. Í Reykjavík er þetta horn því
64 gráður og 8,4 mínútur.
Pólstjarnan er um eina gráðu frá norðurpól
himins. Hún fylgir fyrrnefndum snúningi fest-
ingarinnar og fer eftir litlum hring um pólinn,
nálægt því eina umferð á sólarhring, samanber
myndina hér á eftir. Pólstjarnan er því alltaf
nálægt hánorðri á athugunarstað. Þegar hún er
beint fyrir neðan eða ofan pólinn er hún ná-
kvæmlega í norðri en lóðlína frá henni getur
vikið um nokkrar gráður frá hánorðri á sjón-
deildarhringnum hér norður frá. Hæð hennar í
Reykjavík er samkvæmt framansögðu 63–65
gráður (víkur allt að einni gráðu frá hæð póls-
ins, til eða frá).
Í mörgum menningarsamfélögum hafa menn
notfært sér Pólstjörnuna til að rata um ókunn
lönd og um hafið í siglingum. Hæð hennar segir
til um landfræðilega breidd og stefnan til henn-
ar sýnir norður eins og hér hefur verið lýst. Hér
á norðurslóð er hún svo hátt á lofti að hún sýnir
norður ekki alveg eins skýrt og í suðlægari lönd-
um. Auk þess eru bjartar nætur hér á sumrin
eins og kunnugt er og menn geta þá ekki notað
Pólstjörnuna í þessum tilgangi á ferðalögum.
Myndir: Þorsteinn Vilhjálmsson, 1986.
Heimsmynd á hverfanda hveli , 1. bindi. Reykja-
vík: Mál og menning, bls. 29 og 149.
Þorsteinn Vilhjálmsson, prófessor í eðlisfræði.
KÉT OG SMÉR OG
KJÖT OG SMJÖR
Yfir jólin og áramótin fjallaði vísindavefurinn
meðal annars um hver sólguðinn Helíos væri,
hvaða dýr heyrði best, hver væri skilgreining sjálfræðis og hvað væri
allsherjarregla sem fjallað er um í stjórnarskránni.
VÍSINDI
Ljósmynd af dægursnúningi festingarinnar.
Myndin sýnir slóðir fastastjarnanna kringum
Pólstjörnuna á ljósmynd sem tekin er „á
tíma“, nánar tiltekið á 8 klukkustundum.
Skýrasti boginn nálægt miðju myndarinnar er
eftir Pólstjörnuna. Þannig sýnir myndin meðal
annars að hún er ekki nákvæmlega í snún-
ingsmiðjunni sem er norðurpóll himins.
(Struve 21; eftir ljósmynd frá 1907.)
Þegar við höldum í suðurátt frá Reykjavík
lækkar Pólstjarnan smám saman á himninum,
um jafnmargar gráður og landfræðileg breidd
minnkar, eða um eina gráðu fyrir hverja 111 km
sem við færumst suður á bóginn. Þetta sést vel
á myndinni hér á eftir.
Hvernig pólhæð fer eftir stað á jörðinni.
Hæð himinpólsins (Pólstjörnunnar) (hornið

myndinni) breytist þegar ferðast er í
norður eða suður. Ef grannt er skoðað,
kemur í ljós breytingin á
er í beinu hlut-
falli við vegalengdina sem farin hefur verið í
stefnuna NS. Þetta sýnir að menn hafa ein-
mitt farið eftir hringboga og ekki neinum
öðrum bognum ferli. Jafnframt því sem póll-
inn hækkar eða lækkar, breytist hinn sýni-
legi stjörnuhiminn á ferðalögum af þessu
tagi. Þegar kemur suður fyrir miðbaug,
hverfur Pólstjarnan með öllu og olli það
mönnum bæði ótta og öðrum vandræðum í
siglingum suður á bóginn í upphafi nýaldar.
EINKUNNARORÐ Yoko Ono eru að allir geti
verið listamenn og hjálpað til við að gera heim-
inn betri og fallegri. Hér eru nokkur verk sem
hver sem er getur búið til sjálfur.
Hreinsunarverk
1996
Búðu til númeraðan lista af sorgarand-
artökum í lífi þínu. Raðaðu upp steinum sem
eiga við fjölda atvika. Bættu steini við í hvert
skipti sem þú verður sorgmædd/ur. Brenndu
listann og njóttu þess að horfa á steinahrúguna
og fegurð hennar.
Búðu til númeraðan lista af hamingjustund-
um í lífi þínu. Raðaðu upp steinum sem eiga við
fjölda hamingjustunda. Bættu steini við í hvert
sinn sem hamingjustund á sér stað. Berðu
þessa steinahrúgu saman við hrúguna með
sorgarsteinunum.
Málverk fyrir nagla og hamar
1961 vetur
Negldu nagla í spegil, glerbrot, strengdan
striga, spýtu eða málm á hverjum morgni.
Taktu einnig upp hár sem datt í gólfið þegar þú
greiddir þér um morguninn og bittu það um
naglann sem þú negldir. Verkinu er lokið þegar
yfirborðið er þakið nöglum.
Málverk til að horfa á himininn
Boraðu tvö göt á strengdan striga. Hengdu
hann þar sem þú getur séð himininn. (Breyttu
staðnum sem þú hengir strigann upp. Prófaðu
bæði framgluggana á íbúðinni og bakgluggana,
til að sjá hvort himinninn er mismunandi á stöð-
unum tveimur.)
Klippiverk
1964
Klipptu.
Þetta verk var framkvæmt í Kyoto, Tókýó,
New York og London. Það er venjulega fram-
kvæmt þannig að Yoko Ono kemur á sviðið, sest
niður og setur tvenn skæri á gólfið fyrir framan
sig og býður síðan áhorfendur að koma á sviðið,
einum í einu, og klippa hluta af fötum hennar
(hvar sem þeir vilja) og taka með sér. Gjörn-
ingalistamaðurinn þarf samt ekkert endilega að
vera kona.
Málverk fyrir heilsandi hendur
(málverk fyrir skræfur)
1961 haust
Gerðu gat í strengdan striga, stattu á bakvið
og stingdu höndunum út í gegnum götin. Taktu
á móti gestum þínum þannig. Heilsaðu með
handabandi og talaðu við fólk með höndunum.
Málverk sem er einungis til þegar gerðar
eru eftirmyndir af því eða það er ljós-
myndað
1964 vor
Láttu fólk gera eftirmynd af málverkum þín-
um eða ljósmynda þau. Eyddu frumgerðunum.
Bættu við litum-málverk
1960
Bættu við litum.
(Á Impressions voru þrír strengdir strigar og
fyrir neðan þá málning og penslar. Strigarnir
voru þegar þaktir hinum fjölbreytilegustu litum
og myndum. Aths. Þ.B.)
Dansverk
1961
Bjóddu í danspartí. Láttu fólk dansa við
stóla.
Sólarverk
1962 vetur
Horfðu á sólina þar til hún verður að ferningi.
Púls verk
1963 vetur
Hlustið á púls hvers annars með því að leggja
eyrað við magann á hverju öðru.
Nokkur skipana/leiðbeiningaverk
Yoko Ono á sýningunni