Lesbók Morgunblaðsins - 20.04.2002, Page 3

Lesbók Halldór Laxness 2002 Morgunblaðið ∼ 3
sögur frá Ítalíu og úr Alpafjöllum. Larrabíata þýðir: sú tryllta. Ég
innti skáldið eftir, hvort Hulda ætti sér ekki fyrirmynd í Larra-
bíötu. Það var eins og eitthvað vaknaði í honum og minningin kom
til hans og hann hafði gaman af að rifja upp þessa sögu. „Ég varð
fyrir mjög sterkum áhrifum af Larrabíötu,“ sagði hann, „og var
undir áhrifum af henni í mörg ár, þau koma meira að segja greini-
lega fram í Sölku Völku.
Larrabíata stóð í þýzkri kennslubók Jóns Ófeigssonar. Jón valdi í
bók sína gullvæga hluti, sem maður gleymir aldrei, t.d. Die Grena-
diere eftir Heine, Der Wirtin Töchterlein (Uhland), Der Hand-
schuh, Hanzkinn, eftir Schiller; og síðast en ekki sízt: „Unser Herz
ist eine Harfe“. Það er ótrúlegt hvað lítil kennslubók, ef hún er góð,
getur haft sterk áhrif á hrifnæmt skáldageð í æsku.
Þegar ég kom til Þýzkalands, fór ég að lesa bækur eftir Heyse,
en fann reyndar ekkert sem kæmist í hálfkvisti við Larrabíötu.“
Þegar Halldór Laxness skrifaði Barn náttúrunnar var hann einn-
ig þaulkunnugur samtíma bókmenntum Norðurlanda, enda sér
merki þess á víð og dreif í sögunni. „Á þessu áhrifasvæði voru skáld
eins og I.P. Jacobsen, sem að vísu var raunsæisskáld, en ljóðrænn
realisti. Obstfelder las ég rúmlega fermdur og það er áreiðanlega
hægt að finna áhrif frá honum í Barni náttúrunnar. Sömuleiðis frá
Hamsun – Pan og Viktoríu; þó ekki frá Gróðri jarðar, því sú bók
kom ekki út fyrr en um það leyti, sem ég var búinn með Barn nátt-
úrunnar.“
Í skáldsögu Halldórs má finna hér og hvar tilraunir til að líkja
eftir stíl Hamsuns. Þó er engan veginn hægt að segja að Barn nátt-
úrunnar sé bein stæling á honum. En Hamsum átti eftir að hafa af-
drifarík áhrif á rithöfundarferil Halldórs. Sjálfstætt fólk er jafnvel
skrifað „sem mótmæli gegn sveitarómantíkinni … Þegar ég las
Gróður jarðar fannst mér spurning bókarinnar röng og svarið eftir
því … þó verkið sé á margan hátt merkilegt … og ágætt“. Í ritdómi
um Konerne ved Vandposten í Morgunblaðinu haustið 1921 kvart-
ar hann yfir því, að áhrif Hamsuns á hann hafi verið miður holl:
„Mér fannst ég hafa staðið mig að því að vera í vondum fé-
lagsskap.“ Þessi orð eru sjálfsagt sprottin af því ekki sízt, að með
auknum þroska hefur skáldið fengið löngun til – að vera hann sjálf-
ur. Um það þurfti hann að heyja baráttu við Hamsun!
Þá telur Halldór að hann hafi ekki sízt orðið fyrir áhrifum af stíl
Björnstjerne Björnsons, hröðum, heitum og ljóðrænum í Á Guðs
vegum, – „sem ég las í þýðingu Bjarna frá Vogi með afskaplega
mikilli aðdáun – sú bók hafði sízt minni áhrif á mig en bækur
Hamsuns“. Loks höfðu íslenzk rit áhrif á Barn náttúrunnar eins og
vikið er að hér á undan. Eru ekki ábendanleg áhrif bæði frá Einari
Kvaran og Jóni Trausta? „Álfaminnin í Barni náttúrunnar eru
samt líklega komin úr Nýársnóttinni eftir Indriða Einarsson, sem
ég hafði séð leikna,“ segir höfundurinn.


En nú lá mest á að losa sig við skáldsöguna, og flýta sér síðan út í
heim. „Ég hafði fengið sterkt hugboð, einhvers konar spásögn um
að ég mundi deyja áður en ég yrði seytján ára, og varð þar af leið-
andi að flýta mér með hitt og annað.“ Auk þess þurfti skáldið að
flýta sér að bæta mannfélagið, því til þess stóð hugur hans mest.
En þar sem hann vissi að hann yrði ekki nema seytján ára, varð
hann að láta hendur standa fram úr ermum, eins og þegar Ólafur
konungur Tryggvason setti sér það göfuga takmark að vera búinn
að kristna allan Noreg fyrir árið 1000 – því þá yrði heimsendir.
Í öllum skáldverkum kemur að sjálfsögðu fram reynsla, viðhorf
og hugsunarþroski höfundarins, ekki sízt í málfari og persónumót-
un, og skáldinu dettur ekki í hug að neita því, að bæði Ólafur Kára-
son og aðrar aðalpersónur skáldsagna hans spegli umfram allt sál-
arlíf hans sjálfs.
En í persónum skáldsagnahöfunda er einnig – og ekki síður –
annað fólk.
Randver, ungur og glæsilegur lífsnautnamaður frá Vesturheimi
kemur hingað heim vonglaður og fullur af hugsjónum um að bæta
heiminn svo um munar. „En þegar ég kom síðar til Kanada,“ segir
Halldór, „sá ég að Randver gat ómögulega verið þaðan kominn.
Vestur-Íslendingar voru duglegir púlskarlar, sem hafa áreiðanlega
ekki verið orðnir þreyttir á heimsmenningunni og flúið til Íslands
þess vegna. En ég hafði eins og aðrir heyrt talað um baróninn á
Hvítárvöllum, sem kom úr heimsmenningarborgum, þreyttur að-
alsmaður, til að leita hér að sannri hamingju. Fyrst rak hann fjós
við Barónsstíg, en fór síðan upp í Borgarfjörð, þar gerði hann bú á
Hvítárvöllum. Það var slíkur maður sem ég hafði í huga. En þess
konar íslenzkur heimsborgari var ekki til í þá daga – og allra sízt í
Kanada.“
Á einum stað í sögunni er sagt að Ari hafi kaupmannsandlit. „En
þó Barn náttúrunnar sé öðrum þræði þjóðfélagsskáldsaga og Ari
fulltrúi brasks og yfirborðsmennsku, er þetta orð engan veginn
niðrandi fyrir kaupmannastéttina. Ég hafði snemma tekið eftir því
að andlit kaupmanna voru allt öðruvísi en andlit bænda og verka-
fólks sem voru allt í kringum mig. „Kaupmannsandlit“ merkir að-
eins að Ari hafi verið öðruvísi í framan en bændur og verkamenn.
Þjóðfélagshyggjan í sögunni er sprottin úr því innræti sem ég
hlaut í uppeldinu. Á hegðun og fyrirætlanir Ara er vitaskuld lagður
siðferðilegur mælikvarði. Fésýsla hans gengur á móti móral sög-
unnar, þar sem lögð er áherzla á leitina að guði og þá hugmynd, að
guð sé að finna í dyggðugu líferni og heilbrigðu starfi í náttúrunni.“
Þegar Halldór Laxness skrifaði Barn náttúrunnar var ekki kom-
in upp sú málefnastilling milli þjóðfélagsstétta, eins og hann kallar
það, sem síðar varð hér á landi þegar farið var að boða sósíalisma.
Stéttaátök þekkti hann ekki í uppvexti sínum. Samt er sagan lituð
af þessum átökum. En það eru einungis óbein áhrif af þjóðfélags-
legum skáldverkum sósíalradíkalhöfunda á Norðurlöndum, og í þá
veru nefnir hann Jakob eftir Jónas Lie, leikrit Ibsens og þó alveg
sérstaklega sögur Alexanders Kiellands. „Ég hafði til dæmis um
fermingu lesið Garman og Worse, þar sem þjóðfélagsleg barátta er
þungamiðjan.
Faðir minn studdi Heimastjórnarflokkinn, þó að hann væri ekki
íhaldsmaður, því síður afturhaldsmaður, heldur aðhylltist um-
breytingar bæði í búnaðarháttum og almennri upplýsingu. Hann
reyndi að mennta sig eins og hann gat, meðan hann átti heima í
Reykjavík, þótt ekki gengi hann í skóla. Hann var meira að segja í
tímakennslu eftir að hann kvæntist; ég man vel eftir kennslubók-
unum hans, bæði í ensku og frönsku. Þær voru útpáraðar, með at-
hugasemdum á spássíum og bréfmiðum með glósugerð innan í, og
augljóst að hann hafði sótt nám sitt af kappi, enda vel mæltur á
ensku. Mér er minnisstætt hve snurðulaust hann talaði við Eng-
lendinga, sem komu að Laxnesi. Hann lærði ekki sízt að tala ensku
hjá Þorgrími Gúdmundsen, sem var leiðsögumaður Englendinga á
sumrin, en kenndi ensku á veturna. Þegar ég var rúmlega fermdur
fór ég, að ráði föður míns til Gúdmundsens að læra að tala ensku,
sem ekki var kennt í menntaskólanum.
Á bernskuheimili mínu var aldrei talað um stjórmál, svo ég muni.
En það er ekki að marka, því að ég hafði engan áhuga á flokks-
pólitík. Og víst er að ég kynntist ekki neinum radíkalisma á æsku-
heimili mínu. Ég sótti hann semsé annað.“
Kannski er það einmitt skýringin á því að „radíkalismi“ Halldórs
Laxness hefur enzt honum misjafnlega. Og þegar í fyrstu skáld-
sögu sinni gerir hann sér far um „að horfa inn í augu mannanna,
hversu auðvirðilegir sem þeir virðast vera, þangað til hann hefir
fengið samúð með þeim“, eins og hann segir um einn skáldbræðra
sinna. Þessi samúð var honum innrætt í barnæsku. Hún hefur verið
honum samgróinn aflgjafi, í senn leiðarljós og grundvöllur beztu
verka hans. „Það er í skáldinu sem allir aðrir menn eiga bágt,“ seg-
ir í sögunni um ómagann Ólaf Kárason.
Betur verður hlutverki rithöfundar ekki lýst. Það er einkar tákn-
rænt fyrir líf Halldórs Laxness og ritstörf: hann ímyndaði sér að
Ólafur Kárason væri mest skáld í heimi þau sex ár sem hann var
samvistum við hann í huganum. Hvað á leikarinn í leikriti? Rulluna
sem hann leikur, meðan hann er á sviðinu. Halldór Laxness hefur
orðið að vera á sviðinu í mörgum gervum. Hann hefur verið í gervi
þess handalausa í Prjónastofunni Sólinni, þess blinda, þess sem
hefur hellu fyrir eyra, að ógleymdum buxum pressarans í Dúfna-
veislunni og hinni slitnu hempu Jóns Prímusar. Þó einn missi hend-
urnar, annar vitið í peningastreðinu, þá týndu þeir pressarinn og
Jón Prímus aldrei sínu góða hjarta. Halldór Laxness hefur ávallt
gert sér grein fyrir því að þeir standa höllum fæti, sem vilja halda
Halldór Laxness í Kaupmannahöfn við móttöku Sonning-verðlauna 1969.
Teikningar/Hans Bendix