Lesbók Morgunblaðsins - 20.04.2002, Side 7

Lesbók Halldór Laxness 2002 Morgunblaðið ∼ 7
Tennessee Williams, Miller og Albee. Hafa þeir þetta úr andagift
O’Neils eða jafnvel frá Edgar Allan Poe? Nei, þessi taugabilum á
sér vafalaust forsendur í veruleika, sem Ameríkumenn eiga við að
stríða, en ekki við. Svona sálarþjáning svæfir mig á tíu mínútum
eins og áhugamálin í kvikmyndum Ingmars Bergmans. Ég mundi
ekki heldur vilja reisa mína leikritun á Ibsen, Strindberg og ab-
súrdistum eins og Ameríkanar gera. Þó ég dáist að ýmsum verkum
Ibsens miklu meira en t.d. Brechts, mundi mér aldrei detta í hug að
taka mér þau til fyrirmyndar; og því síður þann mikla meistara
Beckett, sem hefur verið líkt við guðlausan dýrling, eða Job.“
Að síðustu minntumst við á skáldsagnagerð, og Halldór Laxness
sagði, að í síðustu skáldsögum hans hefði bilið í höfuðatriðum verið
brúað milli skáldsagnagerðar og leikritunar.
„Það væri auðvelt að leika ýmsar skáldsögur mínar svo til
óbreyttar, þegar búið er að fella lýsingar niður,“ segir hann. „Og ég
býst við að það verði gert þegar fram líða stundir.“
V. KAFLI
Spyrill og spyrðill
I. Úrættun
Halldór: Ég fékk semsé sérstakan áhuga á miðöldunum, þegar
ég var að viða að mér efni í Gerplu. Þá þurfti ég að lesa margar
bækur um miðaldasagnfræði. Og þá fékk ég þessa miðaldaslagsíðu
sem ég hef nefnt svo. Ég hef aldrei losnað fullkomlega við þetta
tímabil. Gullöld okkar í bókmenntunum ber upp á lok miðalda og
mér finnst eðlilegt að íslenzkur rithöfundur sé í tengslum við ritlist
þessa tímabils.
Matthías: Sumir hafa haldið því fram að Gerpla sé skopstæling á
konungasögum.
Halldór: Í öllum löndum eru til menn sem hlæja á vitlausum stöð-
um. Það getur vel verið að einhverjir hafi hlegið að Gerplu og hald-
ið að þetta væri tómt grín, en mér var hún það ekki. Mér var alvara
og Gerpla er harmþrungnasta bók, sem ég hef skrifað. Ég skrifaði
hana sannarlega ekki til að vera með nein skrípalæti. Hitt er svo
annað mál að weltschmerz skálda hefur orðið mörgum manni fyr-
irtaks aðhlátursefni. Á gullöld Grikkja og Íslendinga voru unnin af-
rek sem okkur hefur ekki tekizt að ná. Stundum er líkast og orðið
hafi einhver úrættun í heilabúi fólks af því að fá rafmagn, bíla,
þvottavélar og húsakynni sem fullnægja byggingarsamþykktinni.
Ég er ekki að mæla með því að rafmagnið verði tekið af rithöfund-
unum eða upphitun úr húsum andlegra forgangsmanna, hvað þá
gera almenning að fátæku fólki sem lifir á graut eins og Grikkir
gerðu til forna. En ef maður ber saman texta sem skrifaðir voru
hér á landi á 13. öld af óþekktum mönnum við það sem skrifað er
upp og ofan á þessari öld, blasir við sú staðreynd að 13. aldar menn
höfðu betri heila en þeir sem nú skrifa, bæði ég og aðrir. Einhvers
staðar á leiðinni frá þeim til okkar hefur þessi úrættun gerzt. Mikill
spekimaður segir mér að þetta muni hafa orðið alþingishátíðarárið
1930.
II. Andlit í skýjum
Matthías: Þú varst fjögurra ára þegar þú fluttist úr Reykjavík.
Áttu endurminningar frá þessum fjórum fyrstu Reykjavíkurárum
þínum?
Halldór: Já, ég á ýmsar endurminningar frá þeim árum, t.a.m.
þegar ég var að fara með ömmu minni að sækja mjólkina til hans
Einars Finnssonar járnsmiðs á Klapparstíg 20, sem átti kú. Við
bjuggum á Laugaveginum. Eitt sinn datt ég út um glugga á Lauga-
veginum, ég man svo langt. Amma mín, Guðný Klængsdóttir, var
fædd 1832. Hún átti heima hjá okkur á Laugaveginum. Hún hugs-
aði um mig frá því ég var í reifum. Hún lifði lengi, dó ekki fyrr en
1924, 92 ára gömul. Þá var ég kominn yfir tvítugt. Hún var alin upp
af 18. aldar fólki. Hún geymdi margt minninga frá umliðnum öldum
í sálarkytrum sínum. Hún hafði fábrotið en nokkuð fornyrt tungu-
tak. Það hafði þetta gamla fólk, þó það væri ekki að öðru leyti skáld
eða gáfumenn. Það talaði fagurt og náttúrulegt mál án þess að vita
það sjálft. En ég hlustaði ekki á hana eina, þegar ég var krakki
heima. Hjá okkur var alltaf eitthvað af rosknu fólki úr ýmsum
landshlutum, og hafði ólíkan talanda og ólíkt orðaval. Ég hafði
gaman af að hafa málfar þess eftir og festi mér það í minni. Hjá
okkur var árum saman gömul kona, sem var ættuð frá Bár, ég held
í Hreppum. Hún hét Halldóra Álfsdóttir. Hún sagði mér ógn af ein-
kennilegum sögum og ævintýrum. Sumt hef ég aldrei rekizt á ann-
ars staðar né hitt nokkurn mann sem kannast við það. Hún sagði
mér söguna af Skyrpokalat. Ég hef aldrei fundið svo lærðan mann
að hann kannist við þetta nafn. Það var greinileg kolbítssaga um
mann sem bjó um sig í eldhúsinu og hafði fundið upp þá hentugu
aðferð að láta hengja skyrpoka í eldhúsrjáfrið og lét síðan horn af
skyrpokanum vera uppi í sér, þannig að hann gat sogið skyrpokann
nótt og dag án mikillar áreynslu. Hann endaði eins og allir kolbítar,
með því að verða mikill maður og eignast kóngsdótturina og ríkið.
Þetta fannst mér góð saga. Ég held samt ekki að ég hafi orðið
fyrir miklum áhrifum af þessum sögum. Kann þó að vera að þær
hafi eitthvað ýtt undir ímyndunaraflið. Þessar kerlingar og karlar
geymdu líka í minnum óhemjulegan forða af kveðskap. Vafalaust
hefur þetta fólk ýtt eitthvað undir þá löngun mína að búa til sögur
og kvæði. Umhverfið í heild sinni hefur vafalaust haft sín áhrif.
Ekkert er sjálfsagðara og eðlilegra fyrir ungan Íslending en vilja
verða skáld, þótt fáir geri höfundarköllunina að lífsstarfi. Ég og fá-
ein önnur skáldmenni erum undantekning að því leyti hér á landi.
Matthías: En svo að ég minnist á föður þinn, Halldór. Jónas í
Stardal skrifaði fróðlega ritgerð um hann í Lesbók Morgunblaðs-
ins. Af lýsingu Jónasar að dæma minnir hann dálítið á séra Jón
Prímus og afstöðu hans til vinnunnar: „Á bakvið seinustu skrá sem
ég lagaði var eitt skötubarð og þrjú pund af rúgmjöli. En ef þú tek-
ur jarðlífið gilt á annað borð þá gerirðu við svona skrá af síst minni
ánægju en skrána fyrir ríkisbánkanum þar sem fólkið heldur að
gullið sé.“ Hafði faðir þinn nokkuð á móti því að þú yrðir skáld?
Halldór: Hann skipti sér ekki mikið af þessari löngun minni. Að
minnsta kosti dró hann aldrei úr mér. Ég bar mikla virðingu fyrir
föður mínum. Hann var alvörugefinn og dugandi maður, en þó
skemmtilegur að því mér er sagt, svo engum leiddist í návist hans.
Það var víst siður að menn hlýddu honum. Hann réð einlægt yfir
vinnuafli, því hann var verkstjóri bæði í vegalagningu fyrir lands-
sjóð og auk þess hafði hann oft mikið umleikis heima fyrir: það
voru iðulega um 20 manns hjá okkur á sumri. Auk fastafólks eða
ársfólks var kaupafólkið ásamt liðléttingum, unglingum í sumarvist
og öðrum lausum vinnukrafti, iðulega bygginga- eða jarðabóta-
menn, að ógleymdum okkur skylduliðinu, sem vorum sjö talsins,
foreldrar mínir og við systkinin þrjú, amma mín og fóstri móður
minnar. Mér skilst að fólk hafi haft ánægju af að gera að vilja föður
míns og fara eftir því sem hann sagði. Eins og sagt er í fornsög-
unum: hann var vinsæll af alþýðu. Ég sá hann aldrei skipta skapi.
Og hann skipti sér ekki af smámunum eins og því þó ég væri að fást
við að skrifa og yrkja. Ég held honum hafi verið áhugamál, að ég
lærði eitthvað í skóla og eitthvað yrði úr mér. Hann var söngvinn
og lék á hljóðfæri og datt víst í hug að það væri hægt að gera úr
mér tónsnilling og sendi mig á bernskuskeiði til Reykjavíkur að
læra á hljóðfæri á veturna. En hann dó um það leyti sem ég var
nokkurn veginn byrjaður á því litla skólanámi sem ég stundaði.
Matthías: Hann var heldur vel stæður, var það ekki? Það var
engin fátækt á heimilinu?
Halldór: Fátækt heyrði ég aldrei talað um á mínu heimili; varð
ekki var við hana. Það var ekki neitt sérstakt ríkidæmi heldur. En
við þurftum hvergi í bú að biðja, eins og sagt er á fornu máli. Það
þrengdist sennilega um hjá móður minni eftir að faðir minn dó, því
hann var útvegugóður maður og búmaður og hafði mörg útispjót
fyrir þetta litla fyrirtæki sem hann rak, sveitabú í Laxnesi. Ég var
einbirni, þangað til ég var 7 ára. Og það var óhjákvæmilegt að eft-
irlæti væri haft á einum litlum dreng í Laxnesi. Það er talið að börn
hafi gott af að fá strangt uppeldi. Hjá þjóðum, sem leggja mikið
upp úr uppeldi, er ekki látið eftir börnunum. Þau eru höfð undir
hörðum aga. Slíkan aga varð ég aldrei var við.
Matthías: Faðir þinn las postillur Péturs og Helga. Varstu alinn
upp í strangri trú?
Halldór: Ég var snemma mjög frábitinn lútherstrú. Í raun og
veru hafði ég enga sérstaka lútherstrúartilfinningu á því tímabili,
Halldór Laxness að halda ræðu við móttöku Sonning-verðlaunanna í Háskólanum í Kaup-
mannahöfn 1969. Jón Helgason, prófessor, er til hægri á myndinni.