Lesbók Morgunblaðsins - 20.04.2002, Qupperneq 8

8 ∼ Lesbók Halldór Laxness 2002 Morgunblaðið
þegar ég t.d. átti að ganga til prests og læra Kverið undir ferm-
ingu. Ég gerði það þó til málamynda. Ég kann enn eina grein úr
Kverinu: Ill meðferð á skepnum ber vott um grimmt og guðlaust
hjarta. En það er alveg rétt að heimili mitt var eins og flest heimili
í landinu á þessum tíma, lútherstrúar í orði kveðnu, og faðir minn
hélt þeirri gömlu reglu að lesa postillu á sunnudögum. Því var ekki
hætt meðan hann lifði. En ég er hræddur um að uppúr 1920 hafi
farið að minnka um það í landinu, að heimilisguðsþjónustur væru
stundaðar.
Matthías: Þú segir einhvers staðar að faðir þinn sé þér svo ná-
lægur að þig dreymi hann iðulega, er það enn?
Halldór: Já. Hann hafði sterk áhrif á mig og hefur að vissu leyti
verið mér förunautur bæði lífs og liðinn.
Matthías: Hefurðu haft nokkra dulræna hæfileika, Halldór? Þú
segist hafa séð hallir á loftinu.
Halldór: Ég horfði oft á hallir myndast í loftinu, einkanlega á
haustkvöldum þegar skýjafar er mikið; sömuleiðis andlit í skýjum,
og breytast frá einni sekúndu til annarrar, spennandi eins og bíó-
mynd. En þá held ég sé líka upptalin öll mín dulskynjun. Hún hefur
ekki náð lengra en til þessara bíómynda í loftinu. Ekki einu sinni
séð ljós í klettum.
Matthías: En steinn var á hlaðinu í Laxnesi og þú segist hafa séð
mikið eftir honum, þegar vegavinnumenn ruddu honum burtu.
Halldór: Steinninn á hlaðinu hlýtur að vera þjóðsaga. En í holt-
inu fyrir ofan Laxnes er steinn sem heitir Gljúfrasteinn og stendur
við gljúfur, sem verður í ánni þar sem hún kemur ofan af heiðinni.
Hjá þessum steini eru lyngvaxnar lautir og mosagróið holt og mik-
ið af berjalyngi. Þar, undir þessum steini og í þessum lautum, átti
ég marga skemmtilega stund í bernsku og hef sjálfsagt búið mér til
margar ímyndanir í sambandi við þennan stað. Um tvítugsaldur
eða rétt innan við tvítugt, skrifaði ég skáldlega hugleiðingu um
þann anda, sem býr í steininum.
Matthías: Og jafnvel að þér fyndist þú hafa séð þar sjálfan mann-
kynsfrelsarann, Jesúm Krist.
Halldór: Já, þetta var trúarleg ímyndun, sannast sagt dálítið
glannaleg hugmynd og ekki allsendis smekkleg. Þetta er í rauninni
anímismi. En maður blandaði öllu saman í þá daga, og gerir
kannski enn.
Matthías: Þú sagðir áðan að þú hefðir ekki haft sterkar taugar til
lútherskunnar. Þú varst samt mjög trúhneigður, ef marka má það
sem þú skrifaðir og punktaðir niður á þessum tíma og síðar.
Halldór: Ég tók kaþólska trú, þegar ég var 19 ára, og hélt henni í
nokkur ár. Ég lærði meira af kaþólsku en flestum stefnum sem ég
hef kynnzt. En það er erfitt að mæla trúarþrek sitt eða trú-
aráhuga. Við hvað á að miða? Um nokkurt skeið eða nokkur miss-
eri var ég að minnsta kosti kaþólskur trúvarnarmaður gagnvart
vinum mínum, eins og kemur fram í mörgum bréfum sem ég skrif-
aði þeim. Þeir skildu þetta auðvitað ekki og fannst það hlægilegt,
jafnvel bjálfalegt, að vera svo auðtrúa að turnast til kaþólsku. Á
þessu tímabili skrifaði ég sæg af sendibréfum til svo ólíklegra
manna sem þeirra Jóns Helgasonar og Einars Ólafs Sveinssonar
til að sannfæra þá um að þetta væri sú eina og sanna trú. Þetta trú-
boð hefur enn ekki borið ávöxt; samt þakkar Einar Ólafur mér ein-
lægt fyrir, að ég skyldi hafa gefið sér Imitatio Christi, í hvert skipti
sem við hittumst.
Matthías: Þú segir á einum stað að annaðhvort munir þú deyja
eða verða brjálaður.
Halldór: Það var nú ekki verið að klípa utan af neinu í þá daga,
sveiflurnar voru stórar. En auðvitað deyr maður sem betur fer. Og
brjálaður er ég víst áreiðanlega, a.m.k. nóg til heimabrúks.
Matthías: Þegar ég les þessi bréf, finnst mér einhvern veginn að
þú hafir tilhneigingu í tvær áttir: á einum stað segirðu að þig langi
til að krjúpa, á öðrum að þú hafir ekki haft meðaumkun með neinu
nema sjálfum þér.
Halldór: Ég man nú ekki hvar þetta stendur, en efast ekki um að
það sé rétt hermt hjá þér. Þegar ég var hjá munkum, var maður á
hnjánum mikinn hluta sólarhringsins. Það heyrir til kaþólskri
guðstignun að falla á kné við allan bænalestur og trúarlegar at-
hafnir. Ég söng á saltara með munkum misserum saman sex tíma á
dag.
Matthías: Heldurðu ekki, Halldór, að þú hafir verið mjög hrædd-
ur við dauðann á þessu tímabili? Mér finnst einhvern veginn að það
megi lesa út úr skrifum þínum.
Halldór: Ég held unglingar séu hræddir við að deyja. Ég hélt ég
mundi deyja, áður en ég yrði seytján ára og þyrfti þar af leiðandi
að flýta mér að afreka hitt og annað áður. Ég er búinn að gleyma
hvernig ég fékk þessa hugmynd. Hún hefur sjálfsagt komizt inn
hjá mér fyrir einhverja yfirnáttúrlega vitrun. En því miður gekk
það nú ekki eftir. Það er dálítið einkennilegt að þú skulir spyrja
hvort ég hafi verið hræddur við dauðann. Ég ímynda mér að ég sé
ekki lífhræddari en Pétur og Páll. Ég efast a.m.k. mjög um það, að
ótti við dauða og tortímingu hafi hvatt mig sérstaklega til ritstarfa
þegar fram í sótti.
Matthías: Kannski frægðarlöngun hafi ýtt undir þig? Ætlaðirðu
ekki snemma að verða frægur?
Halldór: Það sem mig langaði framar öllu öðru var að vinna afrek
í ritlist; ég ásetti mér að læra að skrifa góðan texta. Það út af fyrir
sig má kalla löngun eftir frægð. En löngun eftir frægð er í raun og
veru afskaplega ómerkileg löngun. Og ekki mjög þessleg að menn
vinni nein stórvirki af slíkum hvötum; enginn skapar skáldverk
sem er nokkurs virði af löngun eftir frægð einni saman. Frægð get-
ur ekki orðið aðalatriði í lífi neins, hún er fylgifiskur verka þinna.
Hún kemur af sjálfu sér ef menn búa eitthvað til sem aðrir hafa
gaman af. En mig langaði að „bæta þjóðfélagið“ og gleðja annað
fólk og kannski einnig veita því einhverja huggun í lífinu.
III. Heimssaga kotbóndans
Matthías: Bent hefur verið á, að setningar, sem þú skrifaðir ung-
ur í bréfum til vina þinna, minni á lýsingar á Ólafi Kárasyni í
Heimsljósi: þú segist þrýsta vitum þínum niður í grasið, niður í
jörðina, „þaðan sem ég á smæð mína“, en lýsir svo Ólafi m.a. á
þann hátt, að hann hafi lengi legið uppi á kálgarðsveggjum, þrýst
andlitinu niður í grasið og grátið djúpum og innilegum sælugráti
andspænis hinu óumræðilega. Reynsla þín verður hans reynsla.
Halldór: Inn í allar uppdiktaðar persónur, ekki sízt aðal-
persónur, kemur innri og ytri reynsla höfundar sjálfs. Mér dettur
ekki í hug að bera á móti því, að bæði Ólafur Kárason og nokkrir
tugir af öðrum persónum í sögum mínum séu greinileg end-
urspeglun sjálfs mín. Í því sambandi má ekki láta sér sjást yfir
Bjart í Sumarhúsum. Þetta er allt runnið úr sjálfsvitund höfund-
arins, á þar heima og er óaðskiljanlegt henni. Flaubert sagði um
sjálfan sig viðvíkjandi maddömu Bovary, þeirri óviðjafnanlegu per-
sónu úr einu af minnismerkjunum í bókmenntum Frakka á 19. öld:
„Madame Bovary – það er ég!“ Þetta get ég einnig sagt um margar
af mínum persónum. En það skýrir kannski ekki mjög mikið.
Matthías: Að hve miklu leyti kynntistu Bjarti sjálfum, meðan þú
varst fyrir austan?
Halldór: Ef til vill alls ekki. Ef til vill hef ég bara kynnzt honum í
sjálfum mér. Ég hef aldrei kynnzt neinum manni í veruleikanum
sem væri líkur Bjarti. Ágizkanir manna um það, hvaðan Bjartur sé
upprunninn, og sömuleiðis getgátur um samastað Bjarts er flest
hugarburður manna. Bærinn Sumarhús á að hafa verið austur á
Jökuldalsheiði og heita þar Veturhús. En það er misskilningur að
Veturhús á Jökuldalsheiði séu fyrirmynd að umgerð um líf Bjarts í
Sjálfstæðu fólki. Ég var alókunnugur í Veturhúsum; þó ég færi þar
um á skíðum einn vetrardag, kynntist ég aldrei bóndanum sem bjó
þar, né sá hann. Aftur á móti var fyrirmyndin, ef nokkur var, að
þessu mannlífi í litla bænum, sem Sjálfstætt fólk getur um, vestan
af fjörðum. Þegar ég var unglingur á ferð með vini mínum, séra
Halldóri Kolbeins, þar vestur frá, var ég byrjaður að bera áhuga
fyrir íslenzka kotbóndanum, og langaði til að skrifa um hann hetju-
sögu. Þá gaf ég öllum smáum kotum og íbúum þeirra sérstakar
gætur. Ég tók meira að segja upp á því að verða eftir í svona kot-
um, þegar ég var með séra Halldóri í húsvitjunarferðum. Frumfyr-
irmyndin að Sumarhúsum var kot sem hét Sel í Múlasveit. Þar er
kveikjan að Sjálfstæðu fólki. En kotin í Jökuldalsheiðinni styrktu
þessa mynd mína.
Matthías: Einar Benediktsson skáld, er hann fyrirmyndin að
sýslumanninum í Paradísarheimt, eins og sumir halda?
Halldór: Í Paradísarheimt kemur fyrir sýslumaður, lítilfjörleg
aukapersóna, sem náttúrlega gæti verið Einar Benediktsson, eins
og hver annar sýslumaður. En ég hafði engan kunnugleik af Einari
Benediktssyni sem sýslumanni, þekkti hann bara sem gamalt
skáld í Reykjavík. Þeir hafa ekki mikið álit á Einari Benediktssyni
sem halda að þessi lítilfjörlega aukapersóna sé hann. Og þegar
spurt er um Garðar Hólm get ég svarað: hann er holdi klædd hug-
leiðing mín um eðli frægðarinnar.
Matthías: Það er engin tilviljun að Brekkukotsannáll ber þetta
nafn.
Halldór: Nei, það er ekki tilviljun. Þetta nafn er valið í samræmi
við íslenzka aðferð að velja annálum heiti, t.a.m. Skarðsárannáll.
Hann er ekki bók um Skarðsá, heldur rit, sem hefur orðið til á
Skarðsá um veröldina.
Matthías: Kristján Karlsson segir að með Íslandsklukkunni hafi
orðið þáttaskil í starfi þínu: Hann segir að Íslandsklukkan eigi ræt-
ur í gríska harmleiknum, Íslendingasögum, fornsögum. Hún sé
drama. Hún sé flóknara og strangara verk en fyrri sögur þínar.
Halldór: Kristján hefur sjónarmið sem ég hafði ekki hugsað út í
áður. Þetta er sjálfsagt rétt hjá honum. En þegar byrjað er á
skáldsögu er höfundurinn ekki að hugsa um hvort hann eigi núna
að hafa hana eins og grískt drama eða fornsögurnar, eða segi við
sjálfan sig: Nú ætla ég að gera einhverja afskaplega geníala þrí-
skiptingu, og því um líkt. En svona eiga bókmenntafræðingar ein-
mitt að hugsa og skrifa um bækur, það er þeirra hlutverk; líta á
verkin af sjónarhóli bókmenntafræðinnar. Þá verður bókmennta-
gagnrýnin líka það sem hún á að vera: sérstök listgrein innan bók-
menntanna. Íslandsklukkan er ekki sprottin úr vinnubrögðum sem
voru í tízku á uppvaxtardögum mínum þegar sálfræðilega skáld-
sagan og sú þjóðfélagslega sátu í fyrirrúmi. Slík vinnubrögð
hneigðust til orðafjölda og langdreginna lýsinga. Höfundurinn velti
sér upp úr einhverju feiknalegu skrafelsi, sem reyndar stundum
gat orðið skemmtilegt; þó oftar hið gagnstæða. Ef fólk hefur ekki
tíma til að liggja yfir bókum, er svona stíll til lítils. Menn nenna
ekki að bíða eftir því sem höfundarnir ætla að segja. Ef saga vellur
öll út í náttúru-, veður- og sálarlífslýsingum, ellegar blaðagreinum
og ritgerðum um allan skrambann, er hætt við að góðfús lesari
verði að leggjast á spítala til að komast yfir að lesa þetta. Mig
minnir að Snorri hafi í allri Heimskringlu enga sálarlífslýsingu, og
aðeins eina veðurlýsingu: „Logn var veðurs.“ Þegar ég skrifaði Ís-
landsklukkuna var ég kominn á þá skoðun, að nauðsynlegt væri að
strika sem mest út, og sá, þegar ég leit í mínar gömlu bækur, að
þar var víða hægt að strika út heilar og hálfar setningar, stundum
aðra hverja setningu, jafnvel heila kapítula. Íslandsklukkan er
dregin saman í forminu. Óþarfa orðaskak er lagt niður, aldrei sagt
hvað maðurinn hugsar, því það verður óendanlegt ef á að lýsa því