Lesbók Morgunblaðsins - 20.04.2002, Side 9

Lesbók Halldór Laxness 2002 Morgunblaðið ∼ 9
út í æsar hvað allir hugsa og hlýtur að enda í óskapnaði sem er and-
stæður sögu; úr því verður einna helzt „nouveau roman“. Í Íslands-
klukkunni reyni ég að segja með sem fæstum orðum, hvernig per-
sónan kemur fram í hverju atviki, hvað hún talar og hvernig hún
svarar heiminum með hegðan sinni. Ég vona að það hafi ekki orðið
til þess að persónurnar í Íslandsklukkunni séu lakar dregnar upp
en í bókum sem ástunda meiri mærð.
Matthías: Jafnvel Heimsljós er af allt öðrum toga spunnið en Ís-
landsklukkan. Er þetta rétt?
Halldór: Heimsljós er ljóðræn saga og sums staðar fer hún á kaf
í landslagsmyndum, sálarlífslýsingum og veðurfarsspekúlasjónum.
Matthías: En svo við tökum aftur upp þráðinn, þar sem fyrr var
frá horfið, þá skrifaðir þú Íslandsklukkuna á Eyrarbakka og að
mestu leyti að næturlagi. Og Eyrbekkingar vildu, að sögn, ekki
umgangast þig meira en í hófi. Var það vegna þess að þeir héldu
kannski að þú værir að skrifa um þá?
Halldór: Ég hef aldrei kvartað yfir Eyrbekkingum. Ég sinnti
þeim að vísu ekki mikið, hafði um annað að hugsa í þessu indæla
þorpi. Ég var kominn þangað til að vinna. Ég fór austur á Eyr-
arbakka þegar verið var að reisa Gljúfrastein, svo ég gæti verið í
friði fyrir smiðum, sem alltaf voru að spyrja mig ráða. Ég var
vondur að byggja hús og það var þýðingarlaust að spyrja mig. Á
Eyrarbakka skrifaði ég þá bók, sem heitir Eldur í Kaupinhafn, í
íbúð Guðmundar Daníelssonar sem þá var í Ameríku. Þetta var
heldur ósögulegt sumar. Ég vann seinni partinn á daginn og fram
yfir miðnætti. Þetta var í júní og júlí. Ég fékk stundum að borða
hjá frú Ragnhildi í Háteigi, sem átti húsið. Oft fór ég í langar
gönguferðir út með sjó, tíndi söl og þurrkaði þau á bæjarhellunni
og tuggði þau meðan ég var að vinna. Eða ég fór í göngu inn til
landsins, stundum fram undir morgun, aleinn og allir sofandi í Fló-
anum. Upp úr tíu leit til mín gömul kona úr litlu húsi rétt hjá. Hún
hafði þann starfa með höndum að kveikja upp í ofninum. Hún var
eins og konan í kvæðinu hjá Davíð Stefánssyni. Hún kynti upp með
kolum og ég fór ekki á fætur fyrr en farið var að loga. Þegar ég fór
af Eyrarbakka, átti ég eftir einn kolapoka sem ég gaf konunni í
verðlaun fyrir góða frammistöðu. Ég hef sjaldan eða aldrei fengið
aðrar eins guðbænir fyrir mér og mínum um tíma og eilífð, eins og
fyrir þennan kolapoka. Ég ímynda mér að þessar bænir dragi mig
langleiðina til himnaríkis.
IV. Að setja sig í stellingar
Matthías: Mér er sagt að þú hafir hripað niður orð og orðatiltæki
hvar sem þú hefur komið, og notað síðar. Stundum jafnvel sótt
söguþráðinn í munnmæli eða frásagnir sem þú hefur heyrt. Að hve
miklu leyti vinnurðu sögur þínar með þessum hætti?
Halldór: Ég hef oft lagt eyru við orðum og orðatiltækjum, sem
mér voru ekki kunn, og fest mér þau í minni. Sum hef ég síðan not-
að þegar mér hefur fundizt við eiga. En ég hef ekki gert mikið að
því að skrifa upp orð sem ég hef heyrt. Þegar ég hef ekki verið al-
veg viss um að ég myndi rétt á skrifandi stund, hef ég flett upp í
orðabókum. Og hafi ég ekki fundið orðin þar, hef ég kvatt til menn,
sem ég hef haldið að könnuðust við þau. Ef þeir hafa ekki getað
hjálpað mér, hef ég látið orðið eða orðatiltækið flakka eins og ég
mundi það. Við eftirgrennslan fræðimanna hefur sjaldan reynzt að
ég hafi munað skakkt.
Matthías: Þú hefur einhvern tíma sagt að fólk úti á landsbyggð-
inni tali, þrátt fyrir allt, ekki betra mál en við sem erum uppalin í
Reykjavík.
Halldór: Það gerir það sjálfsagt ekki heldur. Ég veit eiginlega
ekki hvaðan þessi hugmynd um að tala gott eða vont mál er komin
– líklega upphaflega úr kennaraskólanum. Að minnsta kosti höfðu
allir barnakennarar mínir strangar kenningar um rétt og rangt
mál. Mál sem talað er hér í Reykjavík og er frábrugðið sveitamáli
er oft mjög skemmtilegt og sjálfsagt að nota það í bókum þar sem
það á við, mér er sama þó það sé kallað slang og skrílmál. Ég hef
oft af „listrænum ástæðum“ tekið orðskrípi af götunni upp í texta
mína, engu síður en rammíslenzkar glósur eftir almenningi í strjál-
býlinu.
Matthías: Þegar ég las Brekkukotsannál, fannst mér hann væri
ekki skáldsaga, heldur sérstök tegund ævisögu. Reyndirðu nokkuð
að setja þig í ævisögustellingar, þegar þú skrifaðir söguna?
Halldór: Já, það eru þannig stellingar í bókinni. Maður verður að
setja sig í sérstakar stellingar við hverja bók, eins og leikari verður
að vera nýr maður í hverju hlutverki.
Matthías: Var Bjartur mótmæli gegn Hamsun?
Halldór: Bjartur er að vissu leyti skrifaður sem mótmæli gegn
sveitarómantíkinni, sem mér hefur alltaf fundizt leiðinleg nema hjá
Jónasi og Steingrími sem sækja hana til Grikkja. En það er varla
hægt að kalla sveitarómantíkina lífsstefnu og því síður þjóðfélags-
stefnu. Þegar ég sem ungur maður í Kaupmannahöfn las Gróður
jarðar eftir Knut Hamsun, nýútkomna, fannst mér spurning verks-
ins röng og þar af leiðandi svarið, þó sagan sé sjálf þar fyrir utan
merkileg og að mörgu leyti ágætt verk eins og ég hef áður minnzt á
við þig.
V. Hefð og heiðurstitlar
Matthías: Nú langar mig að spyrja þig um Únglínginn í skóg-
inum.
Halldór: Þegar ég orti Únglínginn í skóginum hér heima vet-
urinn 1924–’25 var ég mjög hrifinn af þeirri formbreytingu, sem
expressionistar og súrrealistar stóðu að. Mig langaði mikið til að
yrkja íslenzkt kvæði sem hafnaði öllum þeim formúlum sem okkur
hérna höfðu verið kenndar. Ég var að reyna að setja saman kvæði,
mátulega stórt, sem átti að brjóta í bág við íslenzka hefð, án þess
að vera leirburður eða þrugl. Hversu erfitt þetta reyndist fyrir 40
árum má sjá af því að ég var marga mánuði að yrkja ljóðið. Þegar
við lítum nú á þetta ljóð og höfum í huga þróunina sem síðan hefur
orðið í skáldskap, virðist mitt kvæði heldur lítilfjörlegt; og einsk-
isvirði ef það er borið saman við Söknuð eftir Jóhann Jónsson.
Matthías: En dýrt! Það hafði af þér skáldalaun.
Halldór: Skáldalaun, æ – já. verðlaun hafa aldrei haft nein áhrif á
mig, því síður að þau hafi breytt lífsstefnu minni. Ég lít á verðlaun
sem gullhamra. Peninga étur maður upp á skömmum tíma. Þetta á
einnig við um Nóbelsverðlaunin. Þegar ég fékk þau, var ég í
miðjum Brekkukotsannál, vann áfram að bókinni hálfan mánuð í
Stokkhólmi eftir hátíðahöldin, en fór svo til Rómaborgar og hélt
þar verkinu áfram. Þegar ég fékk Sonningverðlaunin frá Kaup-
mannahafnarháskóla, þótti mér hnýsilegast að horfa upp á íslenzka
stúdenta ganga um götur Kaupmannahafnar og halda uppi spjöld-
um með mótmælum gegn Laxness á dönsku. En það gerist margt á
langri leið, segir máltækið. Í einn tíma var ég gerður heiðursfélagi
íslenzkra stúdenta í Kaupmannahöfn, næsta skipti ganga þeir
sömu Íslendingar um stræti þessarar útlendu borgar með kröfu-
spjöld gegn heiðursfélaga sínum, og það á dönsku. Þetta sýnir að
maður ætti að taka heiðursútnefningar með salti! Ég tók andmæl-
unum gegn Únglíngnum í skóginum ekki heldur mjög hátíðlega á
sínum tíma.
Matthías: Þú notaðir fyrstur manna orðið atómskáld. Síðan hafa
ýmsir notað það sem skammaryrði um ung skáld.
Halldór: Það var ekki skammaryrði af minni hálfu. Þetta orð
lenti í Atómstöðinni. Þar voru tvö skáld eða spekingar, dulrænir
menn og sjáendur sem reyndar voru einhvers konar „smáglæpon-
ar“, og ortu skrítin kvæði. Ég kallaði þá atómskáld. Þetta var í
rauninni nokkurs konar heiðurstitill, aðrir titlar lágu ekki á lausu.
Og þó einhverjir aumingjar hafi síðar tekið orð þetta upp sem
skammaryrði um heiðarlega menn, gildir það mig einu.
Matthías: Er ekki nauðsynlegt að brjóta hefðina til að skapa eitt-
hvað nýtt?
Halldór: Það er sjálfsagt og nauðsynlegt að brjóta hefð hvenær
sem þess gerist þörf. Þegar gömul hefð hefur gengið sér til húðar,
er ekkert sjálfsagðara en brjóta hana. Það hefur oft verið gert.
Eitthvert mesta brot á hefð í íslenzkum skáldskap voru nýjungar
Jónasar Hallgrímssonar og þeirra sem komu á eftir honum. En
Jónas yrkir alltaf í föstu, skipulögðu formi. Hann hafði þess konar
menntun. Þó hann kynni skálda bezt að yrkja fornyrðislag, yrkir
hann einnig undir þýzkum, ítölskum, frönskum og enskum brag-
arháttum, sem höfðu aldrei heyrzt á Íslandi fyrr. Hann þýðir meira
að segja Stóð ég út í tunglsljósi undir lagi við alþekkt enskt
drykkjukvæði.
VI. Kórvilla
Matthías: Hvernig lízt þér á framtíð Íslands, Halldór?
Halldór: Ég hef aldrei verið bölsýnismaður. Það mun hafa oltið
einhvern tíma upp úr mér, því miður þó, held ég, á dönsku, að böl-
sýnin sé húmor lukkulega mannsins. En það er a.m.k. sá húmor
sem ég ekki skil.
Matthías: Ertu hræddur um að við glötum tungu okkar í þessari
hringiðu nútímans og nábýlinu við aðrar þjóðir?
Halldór: Svo gæti farið. Þess eru mörg dæmi að smáþjóðir hafi
glatað tungu sinni, til dæmis Norðmenn. Mjög sterk tilhneiging er
í þá átt á okkar dögum víða um heim.
Matthías: En íslenzka þjóðin hefur sterka arfleifð og miklar bók-
menntir að styðjast við. Getur það ekki verið okkur styrkur?
Halldór: Jú, ef menn hafa ánægju af að lesa gullaldarbók-
menntir, annars ekki.
Matthías: Sumir halda því fram að smásagan þín, Kórvilla, sé
viðvörun; að þú viljir með henni benda á að flest sé okkur öndvert
nú á dögum, allt streymi upp í móti á Íslandi.
Halldór: Það eru að vísu til táknræn eða allegórísk skáld. Þau
eru sjaldan góð. En það eru líka til margir táknrænir lesarar, ef
svo mætti segja og engin takmörk fyrir því hvað þeir geta lesið út
úr skrifuðum texta. Stundum tekur þetta svo út yfir allan þjófa-
bálk, að það er ekki einu sinni hægt að brosa að vizkunni. Ég minn-
ist þess að hafa einhvern tíma lesið í ritdómi um leikrit eftir mig,
Strompleikinn, að kerlingin sem múruð var inn í strompinn væri
tákn Keflavíkurflugvallar. Sama máli gegnir um Kórvillu á Vest-
fjörðum, það á að vera „þjóðfélagsástandið“ á Íslandi. Sagan fjallar
einfaldlega um roskna konu sem villist af bæjarhlaðinu heima hjá
sér og ráfar yfir í annað byggðarlag, yfir fjall. Annað felst ekki í
sögunni; þjóðfélagsástand á Íslandi er allt annað mál. Margir virð-
ast ekki geta haft ánægju af að lesa sérkennilega sögu, til að
mynda af konu sem villist af hlaðinu heima hjá sér, nema tengja
hana við einhverja þráhyggju sjálfs sín. Menn krefjast þess að lítil
saga sé einhvers konar opinberunarbók um óskyld mál. Þegar ég
les sögu, gef ég einungis gætur að því sem stendur í bókinni. Marg-
ir ritdómarar sjá aðeins það sem stendur ekki í bókinni. Svo verða
þeir illir yfir einhverju sem stendur ekki í bókinni og sjá ekki það
sem stendur þar, – kannski stendur þar í rauninni ekki neitt, en
það er annað mál. Það er leiðinlegt þegar menn sjá einungis það
sem ekki stendur í bókinni.
Matthías: Þegar þú varst ungur sagðirðu að heimurinn væri djöf-
ullega unaðslegur. Ertu enn sömu skoðunar?
Halldór: Sagði ég það? Ég man nú ekki öll þau gæluorð um heim-