Lesbók Morgunblaðsins - 20.04.2002, Page 11

Lesbók Halldór Laxness 2002 Morgunblaðið ∼ 11
vera fjær söfnuði sínum á Lágafelli þar sem legupláss var ótak-
markað en á Mosfelli sem hafði bara lítinn hól. Bændur í Mosfells-
hreppi höfðu sjálfir orðið að bera viðhald kirkna sinna á Mosfelli og
í Gufunesi og borga auk þess 2 krónur á ári fyrir kirkjugrunn á
Mosfelli sem náði ekki nokkurri átt, og 4 krónur á ári handa kirkju-
garðshaldaranum: alls 6 krónur á ári á Mosfelli hjá 6 krónum um
aldur og ævi á Lágafelli.
Má segja að þegar maður er kominn að Lágafelli sé orðið ódýrt
að vera í himnaríki, sagði séra Jóhann að endíngu.“
Málið er leyst á venjulegan íslenzkan hátt, því er snúið í hálfkær-
ing: Eiga þeir líka að borga 6 krónur sem fara til helvítis?
Á þeim punkti vegur tilveran salt og hyggilegt að fara að eins og
feðgarnir, sem sagt er frá í kroniku Laxness. „Kolbeinn (sókn-
arnefndarformaður) í Kollafirði segir þá eftirfarandi sögu: Ein-
usinni voru tveir feðgar að tæa hrosshár. Þá segir pilturinn uppúr
eins manns hljóði: er það satt pápi minn að lausnarinn hafi stigið
niður til helvítis? Ég veit það ekki, segir karlinn. Prestarnir eru
eitthvað að segja það. Viskum ekki gefa um það. Viskum vera að
tátla hrosshárið okkar.“ Halldór Laxness segir að þessi saga sé í
þjóðsögunum. „Ég hélt að ég kynni hana utanbókar eins og hún er í
þjóðsögunum,“ segir hann. „Mig minnti að þar stæði: tæa ull. Ég
fann söguna aftur í þjóðsögum Brynjólfs frá Minna-Núpi, Tillag til
alþýðlegra fornfræða, og sá þá að sagan er betur sögð hjá Brynjólfi
en í þjóðsögunum. Þar stendur: tátla hrosshárið okkar. Það er
miklu skemmtilegra orðalag. Þetta er alþjóðleg saga. Hún er til að
mynda til í Frakklandi. Voltaire notar kjarna sögunnar sem loka-
orð í Birtingi: Il faut cultiver notre jardin, sem merkir einfaldlega:
maður á að rækta garðinn sinn, þ.e. vera ekki að skipta sér af því
sem mann varðar ekkert um. Danir segja: Skomager, bliv ved din
læst.“
Í fróðleiksskyni fer þjóðsagan hér á eftir, eins og Brynjólfur frá
Minna-Núpi segir hana:
„Karl var að tæja hrosshár og sonur hans með honum. Þá sagði
sonurinn: „Pápi minn, er það satt, að Jesús Kristur hafi stigið niður
til helvítis?“ „Ég veit ekki drengur minn,“ segir karl, „svo segja
prestarnir. Við skulum ekki gefa um það. Við skulum vera að tátla
hrosshárið okkar.““


Kronika Halldórs Laxness gerist á þeim árum, þegar framþró-
unarkenningin var ekki fædd og takmarkið var að standa í stað, í
hæsta lagi líkjast öfum sínum.
Hugsjónir höfðu þá ekki enn verið fundnar upp, slíkt orð var ekki
til. Og náttúrufegurð var ekki til heldur. „Það voru þær aldir, þeg-
ar menn trúðu því, að Búlandstindur væri ljótur og andstyggilegur
staður og Mývatn hefði orðið til af því að fjandinn mé á móti sól-
inni …“ Það var ekki heldur búið að finna upp hugtakið erfiði. Það
kom síðar. Á þessum árum hefði enginn skilið þetta orð í Mosfells-
sveit. Halldór Laxness segir í samtali okkar að sér hefði orðið þetta
ljóst, þegar því var lýst í Lesbók, í samtali við Ragnar Stefánsson
bónda í Skaftafelli í Öræfum, hvernig bændur í Skaftafellssýslum
þurftu að berjast við sanda, jökla og stórfljót þó þeir ekki væru
nema að reka lömb. „Hvernig gat nokkur maður staðið í því að bera
lömb fram og aftur um Vatnajökul eða vaða með þau yfir illfærustu
fljót Evrópu?“ spyr skáldið. Þegar bóndinn er spurður hvort þetta
hafi ekki verið erfitt, svarar hann: „Annars held ég að það sé nýtil-
komið að tala um erfiði, að minnsta kosti hér um slóðir.“


Innansveitarkronika fjallar um kirkjuna á Mosfelli eins og fyrr
greinir. Um það urðu mikil átök á sínum tíma, hvort rífa skyldi
kirkjuna eða ekki og byggja aðra á Lágafelli. Mosfellskirkja var
rifin. Inn í sagnfræðilegan stíl fyrri hluta bókarinnar kemur þessi
skemmtilega frásögn af því, þegar Ólafur bóndi Magnússon á
Hrísbrú kemur að Mosfelli og stendur á hlaðinu „með orf sitt reitt
um öxl og veit ljásoddurinn beint upp … Nokkru utar á hlaðinu og
nær sáluhliði stendur Bogi sonur hans sem gerst hafði skjaldsveinn
föður síns í þessari för og hafði hrífu í hendi.“ Þeir eru að mótmæla
sameiningu kirkna og niðurrifi Mosfellskirkju:
„Ég er búinn að fara til klénsmiðs, mælti þá Ólafur á Hrísbrú, en
þessir ræflar eru svo úrættaðir að þeir kunna ekki leingur að smíða
sverð.
Og hverjir ætla sosum að fara að berjast með sverðum núna Ólaf-
ur minn, spyr séra Jóhann.
Ólafur svarar: Til er ég og til er Bogi.
Ja það er nú það Ólafur minn, segir séra Jóhann. Mér dettur í
hug hvort ég ætti ekki að vekja hana Gunnu þó í fyrra lagi sé og
biðja hana að snerpa á könnunni.
Þá segir Ólafur: Heldur þú og þið anskotar að Egill Skalla-
grímsson frændi minn hafi farið að drekka kaffi þegar hann var í
vígahug?
Því er nú ver og miður að ég á ekki öl einsog Egill var vanur að
drekka, segir séra Jóhann. En gott kaffi er gott ef það er gott.“
Halldór Laxness sagði mér að séra Jóhann hefði skírt sig, þegar
hann var prestur í Reykjavík. „Hann var síðasti prestur á Mosfelli
áður en kirkjan var rifin. Yfirvöld létu rífa kirkjuna samkvæmt lög-
um um sameiningu kirkna frá 1882; þau lög voru reist á konungs-
kipun frá 1774. Það tók því meira en hundrað ár að fá þessu boði
framfylgt; guð tók stinnt í á móti í Mosfellssveit. Séra Jóhann þjón-
aði aldrei Lágafellskirkju, en fluttist til Reykjavíkur og varð dóm-
kirkjuprestur og gekk í svörtum frakka og gallossíum og var með
stórt nef. Hann hafði dimman og hlýjan málróm og talaði ósjálfrátt
í einföldum spakmælum. Það var hann sem sagði meðal annars
þessi minnisverðu orð: Góð blöð eru góð ef þau eru góð. Svona
spakmæli eru þægileg og meiða engan,“ segir skáldið.
Í sögunni segir, að séra Jóhann hafi látið aftur annað augað fyrir
guðssástar sakir, þegar hann gaukaði klukkunni að Ólafi á
Hrísbrú, eftir að kirkjan hafði verið rifin.
„Ég hef heyrt, að kannski hafi það ekki verið að séra Jóhanni for-
spurðum sem klukkan hvarf,“ segir Halldór Laxness og bætir við
að – „þeir höfðu gott álit á honum hér í sveitinni, enda var það líkt
honum að gefa klukkuna höfuðóvininum til að dangla í, þegar hon-
um leiddist.“ Skáldið bætir því við, að séra Jóhann hafi verið hon-
um mjög hugleikinn. „Mér þótti feikna gaman að sjá hann á götu í
Reykjavík og heyra hann skiptast á orðum við fólk. Hann kemur
fyrir í Heimsljósi sem fangelsispresturinn og einnig kemur hann
mikið við sögu í Brekkukotsannál. Hann er mjög ólíkur séra Jóni
Prímusi, svo ég gat ekki komið honum að í Kristnihaldinu.“


Ólafur á Hrísbrú og Bjartur í Sumarhúsum eru ólíkar mann-
gerðir, þó það sé nokkur svipur með þeim sem bændum. Viss
skyldleiki er með svona bændakalla-harðhausum, eins og skáldið
komst að orði. „En Bjartur er útpenslaðri en Ólafur, þ.e.a.s. meira
málaður út í hörgul. Ólafur á Hrísbrú er bara teiknaður með fáum
strikum; ekki útfyllt mynd; ekki rakin slóð hans frá æsku eins og
Bjarts. Bjartur var fullur af rímum og skáldskap og hafði marga
góða kosti umfram Ólaf. Þegar deilurnar stóðu sem hæst, lét Ólaf-
ur mikið að sér kveða hér í sveitinni og vildi fara í stríð út af kirkj-
unni. Þá sagði hann: „Til er ég og til er Bogi.“ Þetta er nú orðtak
hér í Mosfellssveit, jafnvel stundum notað hér í húsinu. Þessi orð
mætti festa upp yfir dyrum Mosfellskirkju. Mosdælir hafa séð, að
þau voru fyndin. Bogi, sonur Ólafs, var manna ólíklegastur til her-
mennsku þeirra manna sem Mosdælir þekktu.“
Í Innansveitarkroniku segir skáldið á einum stað um Íslendinga:
„Því hefur verið haldið fram að Íslendíngar beygi sig lítt fyrir
skynsamlegum rökum, fjármunarökum varla heldur, og þó enn síð-
ur fyrir rökum trúarinnar, en leysi vandræði sín með því að stunda
orðheingilshátt og deila um tittlíngaskít sem ekki kemur málinu
við; en verði skelfíngu lostnir og setji hljóða hvenær sem komið er
að kjarna máls … þó er enn ein röksemd sem Íslendíngar eru fúsir
að hlíta, þegar alt um þrýtur, en það er fyndni; má vera aulafyndni.
Við hlægilega lygisögu mýkist þjóðfélagið og fer að ljóma upp;
jarðvegur sálarinnar verður jákvæður.“ Í samtalinu bætir skáldið
við: „Þessi íslenzka fyndni er mjög sérkennileg og lætur stundum
átök milli manna linast upp.“


Allt er þetta aðdragandi sjálfrar sögunnar um Mosfellskirkju.
Síðari hlutinn fjallar um það, hvernig munaðarlaus drengur, Stefán
Þorláksson úr Reykjavík, sonur Ösku-Láka sem kallaður var, lenti
í Mosfellsdal og leiddi af því að kirkja var endurreist á Mosfelli í
okkar tíð. Þó vissi enginn til þess „að Stefán Þorláksson hefði
nokkru sinni farið með gott orð í lifanda lífi; prestur nokkur hefur
sagt við undirritaðan, að Stefán þessi muni hafa verið álíka trúlaus
og Konstantín mikli, sem þó sannanlega bjargaði kristindóminum.
Aðminstakosti mundi enn sem komið er teljast ofílagt að reikna
hann með trúarhetjum í Mosfellssveit. Samt varð hann styrkari
stoð sönnum kristindómi í sveit þessari, mælt í krónum og aurum,
en flestir helgir menn vorir urðu hvort heldur með þöglum bæna-
höldum eða háværum sálmasaung eða laungum prédikunum.“
Hann var kallaður Stefi og muna hann enn margir. Einkunnarorð
hans í sögunni eru: kaupa, kaupa sama hvað kostar – en að sögn
skáldsins eru þessi orð upphaflega komin frá Oddi í Glæsi. „En ég
hef krítað þau hjá Stefa af skáldsöguteknískum ástæðum.“


Innansveitarkronika er helgisaga eða jarteinabók að því leyti
sem jarteinir eru þau undur sem guð notar til að sanna almætti sitt
undir votta í einhverju sérstöku máli á einhverjum tilteknum stað.
Ólíklegasta fólkið verður verkfæri til að sanna almætti guðs; Stef-
án, fátækur drengur með nafnmiðann sinn saumaðan inn í úlpuna
sína; Guðrún Jónsdóttir, kölluð Gunna stóra, ösku- og mógrafa-
kerling; og Ólafur á Hrísbrú, þessi rustakarl sem var sannanlega
enginn dýrlingur. „Ekkert af þessu fólki virðist hafa haft nokkra
trúarlega glætu. Það bara sannaði almætti guðs í Mosfellssveit.“
Kaflinn um Stefa, þegar hann kemur fyrst lítill drengur að
Hrísbrú, er skáldskapur sem festist í minni. Orðaskipti hans og
Ólafs bónda, sem annars ekki vék hlýlega að gestum, óttaleysi
drengsins við raunveruleikann, stórfljót og fjallgarða, en barns-
legur ótti hans við ímyndanir sínar svo sem ræningja og hrynjandi
fjöll, allt verður þetta ógleymanlegt. Hann vildi gera ál að hákarli
með því að ala hann nógu vel á hornsílum, sem sagt; vildi einlægt
gera mikið úr litlu. Mosfellskirkja hin nýja fæddist af framsýni í fé-
brögðum Stefáns Þorlákssonar. Klukkan í hana er komin þangað
aftur fyrir tilstuðlan Ólafs bónda á Hrísbrú og kaleikurinn úr rusli
eftir gamla konu sem dó á hreppnum á níræðisaldri 1936. „Einginn
hafði vitað til að þetta munaðarlausa gamalmenni geymdi dýrgripa
frammí dauðann; þaðanafsíður hvernig þessi kaleikur var kominn í
hennar vörslur.“
Hver var þessi kona?