Lesbók Morgunblaðsins - 18.05.2002, Page 6

6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 18. MAÍ 2002
M
ICK Jackson var til-
nefndur til Booker-
verðlauna fyrir sína
fyrstu bók, The Und-
erground Man (Neð-
anjarðarmaðurinn,
1997), en slík viður-
kenning er fátíð þegar
byrjendur eiga í hlut. Gagnrýnendur voru á
einu máli um ágæti hennar, enda er hún bæði
óvenjuleg og áhugaverð rannsókn á andlegu
niðurbroti hertogans af Portland. Sagan gerist
á Viktoríutímanum, en hertoginn er utan-
garðsmaður í samfélaginu, sannkölluð and-
hetja, sem fljótt vinnur samúð lesenda með
barnslegum, en íhugulum athugasemdum í
dagbókarformi. Hertoginn eyðir tíma sínum
og fé í að láta grafa flókið kerfi neðanjarð-
arganga undir landareign sinni sem þegar á
söguna líður verða táknræn fyrir huglægt
ferðalag um dulvitundina sem hann finnur sig
knúinn til að takast á við í leit sinni að sann-
leikanum. Verkið byggist að nokkru leyti á
frægri sannsögulegri persónu, en höfundurinn
fer þó mjög skapandi höndum um efnivið sinn
þar sem hugarflug hertogans, sjálfsmynd hans
og óáreiðanleiki skynjunarinnar togast á með
hætti sem ekkert á skylt við hefðbundna sagn-
fræði.
Mick naut leiðsagnar Malcolm Bradbury í
meistaranámi sínu í skapandi skrifum við East
Anglia háskólann í Norwich, og eftir að nám-
inu lauk gat hann sér fljótlega gott orð á sviði
kvikmyndagerðar. Hann kemur úr mjög hefð-
bundnu ensku umhverfi, fæddist árið 1960 inn
í verkamannafjölskyldu í Great Harwood í
Lancashire. Velgengni hans hefur hreint ekki
stigið honum til höfuðs og þegar við hittumst á
járnbrautarstöðinni í Brighton þar sem hann
býr, þakkar hann blaðamanni margfaldlega
fyrir að leggja lykkju á leið sína þangað frá
London. Útskýrir um leið að hann hafi, eins og
svo margir ungir Bretar sem starfa að listum í
London, gefist upp á að búa þar. „Hér er hús-
næðið miklu ódýrara, lífið auðveldara – og
fljótlegt að fara til London ef nauðsyn krefur,“
segir hann og spyr hvort við eigum ekki að
skoða sjávarbakkann í þessum fræga
strandbæ; „Brighton er nú einu sinni frægust
fyrir skemmtanalífið sem þar var við lýði um
svo langt skeið.“
Notaði ekki orðið „list“
fyrr en eftir tvítugt
Á göngu okkar meðfram strandlengjunni,
sem ber glögg merki glaums horfinna tíma,
berst talið að fortíðarþránni og hlutverki
hennar í nútímanum. Mick segir fortíðina
höfða til sín, hann sjái fegurð liðinna tíma í nið-
urníddum byggingum á gömlum bryggju-
sporðum, sem nú eru til sýnis undir leiðsögn á
meðan verið er að ákveða hver framtíð þeirra
verði. Þessi orð koma ef til vill ekki á óvart frá
manni sem hefur skrifað skáldverk er gerist á
Viktoríutímanum, og nýlokið við verkið Five
Boys (Fimm drengir, 2001) er gerist á stríðs-
árunum. Það er þó ljóst að hann er í það
minnsta með fast undir öðrum fætinum í sam-
tímanum, hefur ekki síður áhuga á listum
dagsins í dag en því sem hægt er að grafa upp
úr fortíðinni.
„Annars finnst mér ekki skipta miklu hvað-
an maður kemur inn í listirnar, en verð þó að
viðurkenna að listir í víðum skilningi höfða
mikið til mín,“ segir Mick, þegar hann er
spurður um bakgrunn sinn. „Ég tók mér þó
ekki orðið „list“ í munn fyrr en ég var kominn
langt yfir tvítugt. Fram að því hikaði ég samt
ekki við að segja að mig langaði til að vera í
hljómsveit, eða verða dansari eða leikari, ég
kallaði það bara ekki list. En hugur minn stóð
sem sagt alltaf til að gera listræna tjáningu að
ævistarfi mínu.
Sem krakki skrifaði ég heilmikið af ljóðum –
eins og flestir væntanlega – en þegar hinir
hættu því hélt ég áfram. Seinna lá leið mín svo
í leiklistarskóla, ég skrifaði leikverk og leik-
stýrði, endaði síðan í hljómsveit sem starfaði
þangað til ég fór í framhaldsnám við háskól-
ann í Norwich. Í rauninni var ég að skrifa lög
og texta langt framyfir þrítugt og var því
handviss um að ég myndi verða tónlistarmað-
ur um alla framtíð,“ segir hann og hlær. „En
þrátt fyrir að okkur gengi ágætlega – við gáf-
um út plötur og fórum í tónleikaferðalög um
Evrópu og Ameríku – gerði ég mér smátt og
smátt grein fyrir því að við slægjum aldrei í
gegn. Það leiddi að lokum til þess að ég fór að
fikta við að skrifa örsögur sem voru einhver-
staðar mitt á milli þess að vera dægurlaga-
textar og smásögur. Þessi skrif urðu að lokum
til þess að ég hætti í hljómsveitabransanum,
flutti frá London til Norwich, í þeim tilgangi
að taka ritsmíðar alvarlega. Ég hef því skrifað
töluvert lengi og reynt ýmis form.“
Kvikmyndagerð fen málamiðlana
Mick vill ekki gera mikið úr ferli sínum á
sviði kvikmyndagerðar, sem hann hefur þó
hlotið töluvert hrós fyrir. „Áður en ég fór til
Norwich reyndi ég aðeins fyrir mér á því sviði.
Vinur minn sem vinnur hjá BBC spurði hvort
ég vildi ekki skrifa handrit að stuttmynd sem
hann langaði til að framleiða. Hann sá um alla
fjármögnun og ég ákvað því að slá til og þar
sem ég skrifaði bæði handritið og leikstýrði
varð myndin svo ódýr að okkur tókst að ljúka
við hana. Á þessum tíma var ég tilbúinn til að
reyna fyrir mér í ýmsum greinum lista, svo
lengi sem ég gæti einnig haldið áfram að
skrifa. En nú eru liðin tíu ár og ég get ekki
sagt að það skipti mig miklu máli núna að
kljást við öll þessi form, ef ég get haldið áfram
að lifa eingöngu á því að skrifa skáldsögur þá
langar mig mest til þess.“
Af orðum Mick má ráða að hann lítur ekki á
velgengni The Underground Man og góðar
viðtökur nýju bókarinnar sinnar, Five Boys,
sem tryggingu fyrir frama í framtíðinni.
„Ef ég get fundið leiðir til að gera frekari til-
raunir á sviði skáldskapar eða til þess að leyfa
þeim hluta heilans í mér sem skrifar skáldsög-
ur sex mánuði á ári að hvíla sig á meðan ég
geri eitthvað annað nytsamlegt, þá er það
ágætt. Ég hef því ekkert á móti því að skrifa
lög eða leikrit meðfram því að skrifa skáldsög-
ur, það er í sjálfu sér heilbrigð leið til að vinna
fyrir sér.“
En kvikmyndir og tónlist þjóna þá ekki
sama tilgangi og skáldverkin sem listræn tján-
ing?
„Nei, því þessi form eru svo ólík í eðli sínu.
Um leið og maður t.d. reynir að fjármagna
kvikmynd, stekkur maður út í fen málamiðl-
ana og samningaviðræðna sem takmarka list-
ræna ferlið verulega. Ef mann langar hins
vegar til að skrifa bók, þá sest maður bara nið-
ur með blað og penna, og lætur 10.000 Róm-
verja birtast við sjóndeildarhringinn án þess
að það kosti eyri,“ segir Mick og hlær, „blek er
svo ódýrt. Í kvikmyndagerð er slíkt hugarflug
svo dýrkeypt að maður þarf að fá leyfi fyrir því
hjá öðrum. Ég veit þó auðvitað manna best að
hugmyndir að baki kvikmyndahandritum
spretta upp úr sama jarðvegi og skáldsögur.
Staðreyndin er samt sem áður sú að ég myndi
líklega skrifa á markaðsvænni hátt ef ég væri
að reyna að selja einhverjum sögu til að kvik-
mynda, heldur en þegar ég er að skrifa skáld-
sögu. En þegar allt kemur til alls skipta hug-
myndirnar sjálfar mig mestu máli.
Ef ég hef einhverja hæfileika,“ segir Mick
blátt áfram, „þá eru það hæfileikarnir til að
setja fram hugmyndir. Það eru kannski ekki
endilega þær hugmyndir sem allir vilja sjá í
bók eða kvikmynd, en hugmyndir engu að síð-
ur. Ég álít mig því heppinn ef ég get komið
hugmyndum mínum á framfæri með einhverju
móti.“
Fannst stórfurðulegt að
bókin skyldi vera gefin út
Nú er ekki algengt að fyrsta bók höfundar
sé tilnefnd til Booker-verðlaunanna, hvaða
áhrif hefur sú reynsla haft á þig sem rithöf-
und?
„Það eina sem ég hugsaði um þegar ég var
að vinna að The Underground Man var að
ljúka henni og reyna að fá hana gefna út. Allt
umfram það kom mér í rauninni í opna
skjöldu. Þegar ég hugsa aftur til þess tíma fyr-
ir sex árum þegar Picador keypti útgáfurétt-
inn, þá sé ég að það var auðvitað fyrsta mik-
ilvæga augnablikið. Á þeim tíma virtist mér
það stórfurðulegt að bókin skyldi vera gefin út
– og kannski ekki síður að mér skyldi hafa tek-
ist að ljúka við hana.“
Mick segist ekki vilja gera sér upp falska
hógværð, „en sannleikurinn er sá að þegar ég
var að skrifa bókina hafði ég það eina markmið
að klára hana, mér datt aldrei í hug að hún yrði
aðgöngumiði inn í þotuliðshópinn við Book-
er-verðlaunaveitinguna með Salman Rushdie
og öllum hinum. Núna er líka þessi fíni litli lím-
miði á bandarísku útgáfunni af bókinni þar
sem fram kemur að hún hafi verið tilnefnd.“
Mick hlær og segir þennan viðburð þó ein-
ungis hafa verið „sósuna“ ofan á allt annað „–
eins og Raymond Carver hefði orðað það.
Skömmu áður bjó ég í Cambridge ásamt sam-
býliskonu minni, lifði ýmist á atvinnuleysisbót-
um eða vann sem aðstoðarmaður á heimili fyr-
ir misnotuð börn og skrifaði söguna í
hjáverkum. Við vorum verulega fátæk þessi
þrjú til fjögur ár sem það tók mig að ljúka við
bókina. Fyrstu drögin skrifaði ég haustið eftir
að ég lauk námi í Norwich, og ákvað ég að ef
mér tækist ekki að ljúka við hana á ári myndi
ég hætta við. Sem betur fer þraukaði ég þó.“
Hann er mjög hreinskilinn þegar hann ræð-
ir um erfiðleikana við að koma þessari fyrstu
bók sinni frá sér og á framfæri, svo það virðist
nánast undravert að það hafi að lokum tekist,
„bara það að finna umboðsmann og útgefanda
nálgast það að vera kraftaverk í mínum aug-
um. Það að bókin fékk svo góða dóma, er víð-
lesin og var tilnefnd til verðlauna, virðist mér
eiginlega einskær heppni.“
Tengsl samtímans við Viktoríutímann
Nú fjallar þessi fyrsta bók þín um sögulega
persónu, hertogann af Portland. Hvað var það
sem knúði þig til að skrifa sögu um Viktor-
íutímann?
„Þegar ég var að vinna að verkinu, hugsaði
ég lítið um það, mér fannst ég einungis vera að
skrifa um áhugaverða persónu. Hvaða tíma
hann tilheyrði skipti engu máli, enda hafði ég
engan áhuga á að skrifa um tímabilið sem
slíkt. Núna virðist okkur fólk frá þessum tíma
fremur sérviskulegt og viðhorf þess til heims-
ins sömuleiðis. En ef við horfum fram hjá því
sem okkur finnst skrýtið við lífsmáta þess og
lítum á tengsl okkar í dag, t.d. við líkamann og
starfsemi hans, þá erum við ekki svo ólík því.
Við horfum enn á líkamann sem einskonar vél
og höfum áhuga á talíum og trissum, þrátt fyr-
ir að ótrúlegar framfarir hafi orðið á sviði
læknavísinda. Flestir skilgreina í grundvall-
aratriðum sjálfan sig í dag með mjög líkum
hætti og gert var á tímum Viktoríu drottn-
ingar.
Annars heyrði ég af hertoganum fyrir til-
viljun, í gegnum vin minn sem býr mjög ná-
lægt setri hans. Mér fannst göngin undir land-
areigninni og sú sérviskulega mynd sem þau
gefa af hertoganum þess eðlis að ég gæti gert
mér mat úr því sem söguefni. Það var hins
vegar ekki fyrr en ritdómur um bókina birtist í
dagblaðinu „Guardian“, að henni var líkt við
önnur nýleg verk, svo sem Restoration eftir
Rose Tremain eða verk höfunda sem skrifa
söguleg skáldverk. Mér hafði aldrei dottið sú
líking í hug – ég var einungis að reyna að
skrifa sögu um áhugaverðan mann.“
Nú reynir þú ekki að gera neinum sögu-
legum „sannleika“ skil í The Underground
Man, bókin fjallar ekki hvað síst um samband
einstaklingsins við umhverfi sitt. Gætir þú séð
líf hertogans sem tákn fyrir hinn ytri veru-
leika í Bretlandi á hans tíma, þ.e.a.s. hnign-
unina í hinu mikla heimsveldi?
„Eitt meginþema bókarinnar er, eins og þú
segir, samband einstaklingsins við umhverfi
sitt,“ segir Mick. „Ég var mjög meðvitaður um
að ég var að skrifa um persónu sem ætti hrein-
lega engan tilverurétt í dag – blöðin myndu
gera honum lífið óbærilegt. En sannleikurinn
er sá að á hans tíma hefðu allir fátækir menn
verið settir á hæli ef þeir hefðu grafið göng í
kringum híbýli sín, en sem ríkasti maður
landsins naut hann meira umburðarlyndis og
var einungis álitinn sérvitur. Munurinn á við-
horfum til ríkra og fátækra birtist þarna í
hnotskurn, en sá munur er enn til staðar.
Það sem heillaði mig við hinn raunverulega
hertoga var hversu barnslegur og saklaus
BLEK ER ÓDÝRT
Frægðarsól Mick Jackson skín nú skært eftir frábærar
viðtökur tveggja fyrstu skáldverka hans. Hann hefur
einnig verið í hljómsveitum og gert kvikmyndir, en í
samtali við FRÍÐU BJÖRK INGVARSDÓTTUR segir
hann hugarflugið alltof dýrkeypt í heimi kvik-
myndanna, þar sem tjáningin er föst í feni fjárhags-
legra málamiðlana. Hann segir skáldsagnaformið
henta sér best, enda blekið ódýrt.
Morgunblaðið/Fríða Björk
Mick Jackson segist ekki hafa tekið sér orðið „list“ í munn fyrr en hann var kominn yfir tvítugt.