Lesbók Morgunblaðsins - 18.05.2002, Blaðsíða 7

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 18. MAÍ 2002 7
hann virtist. Sögurnar sem ég heyrði um hann
báru með sér andrúmsloft bernskunnar og
gjörðir hans sömuleiðis. Ætli það megi ekki
líka segja að ég hafi meðvitað reynt að byggja
upp samsvörun á milli líkama hans og aðgerð-
arinnar sem hann framkvæmir á sjálfum sér,
og ganganna sem hann lætur grafa á land-
areigninni. Þetta flókna kerfi ganga sem koma
saman undir húsinu vísar til ranghalanna í
huga hans sjálfs, svo samsvörunin á milli hans
og landslagsins umhverfis er mikilvæg, en ég
var ekki að reyna að gera hinu stóra sögulega
samhengi skil með markvissum hætti, þó mér
finnist að sjálfsögðu mjög skemmtilegt ef les-
endur sjá eitthvað í henni sem ég var ekki
meðvitaður um.“
Bretar enn fullir af hroka yfir
sjálfum sér og styrk sínum
„Það má þó vel vera að einhvers staðar
leynist ómeðvituð vísun í hið sögulega ytra
umhverfi hertogans,“ viðurkennir Mick og
segir það líklega einnig eiga við um nýju bók-
ina, Five Boys. „Þar er ég að fjalla um sveita-
sælu í litlu ensku þorpi, á tímum þar sem slík
þorp voru að líða undir lok. Bókin gerist í
seinni heimsstyrjöldinni, en þá komu banda-
rískir hermenn til Bretlands. Samhliða hófst
menningarleg innrás bandaríska heimsveldis-
ins, jafnframt því að okkar eigið heimsveldi
var að liðast í sundur. Þorpið sem er sögusvið
bókarinnar er í Devon, og á þeim tíma sem
verkið á að gerast höfðu margir íbúar þess
aldrei farið lengra en nokkrar mílur að heim-
an. Koma bandaríska herliðsins, sem var
þarna til æfinga fyrir D-daginn breytti öllu,
þeir stugguðu fólkinu í burtu. Það hefði þó lagt
land undir fót fyrr eða síðar, það er ekki hægt
að hamla slíkri þróun.
Þetta umrót tilheyrir einnig mínum eigin
uppvexti, því sem breskur einstaklingur, hefur
ekki verið hægt að komast hjá því að gera upp
við sig þá sjálfsmynd sem við höfum sem þjóð.
Bretar eru enn fullir af hroka yfir sjálfum sér
og styrk sínum út á við, það er eins og okkur
hafi aldrei tekist að sætta okkur við þá stað-
reynd að Breska samveldið hefur ekki sömu
þýðingu og áður og við erum ekki lengur
heimsveldi. Við erum einungis eitt land að
sinna sínum hagsmunum og önnur ríki hafa
tekið við því hlutverki sem við þjónuðum fyrir
hundrað árum. Undanfarin ár hafa því um
margt verið einskonar kennslustund í auð-
mýkt, sem er ekkert svo slæmt þegar allt kem-
ur til alls.“
Það má þá með réttu segja að báðar bækur
þínar fjalli að nokkru leyti um endalok ákveð-
inna tíma?
„Já það er alveg rétt. Hertoginn er í raun á
undan sinni samtíð í því hvernig hann rann-
sakar sína eigin dulvitund, þar sem Freud var
ekki enn kominn til sögunnar. En jafnframt er
sú leið sem hann velur sér hvort tveggja tákn
hans eigin tíma og endaloka þeirra. Í Five
Boys, á það sama við, en uppgjör við tímabil
var þó ekki það sem vakti fyrir mér við skrifin.
Mér finnst samt ástæða til að leggja áherslu á
mikilvægi þeirrar staðreyndar að fortíð Bret-
lands felur í sér mikinn hroka, og það hefur
mótað sjálfa menninguna og goðsagnir sem
tengjast henni. Það eru goðsagnirnar eða
hreinlega sögusagnirnar sem ég hef áhuga á.
Þær eru sú kveikja sem kemur mér til að
skrifa báðar skáldsögur mínar, söguna sem
varð til þess að ég skrifaði Five Boys, heyrði
ég t.d. í Devon. Ég hef áhuga á mannkynssögu
af því tagi, sögu einstaklinga eins og hún birt-
ist okkur hinum. Þar er líka erfitt að greina á
milli „sannleika“og „skáldskapar“, en mér
finnst það gráa svæði sérstaklega áhugavert.
Kannski vegna þess að hér á landi álítum við
okkur ekki eiga slíka „þjóðsagnaarfleifð“, þó
við höfum öll heyrt ýkjusögur.“
Mick er nú kominn með blaðamann á lítið
veitingahús við hliðargötu í miðbæ Brighton,
sem allt eins gæti verið í Frakklandi eins og í
Englandi. Talið berst að nýju bókinni og
blaðamaður bendir honum á að titillinn Five
Boys, eða „Fimm drengir“ minni líklega flesta
Íslendinga af hans kynslóð á Enid Blyton,
enda beri meira að segja kápan á bókinni þann
tíðaranda með sér.
„Nafnið á ekkert skylt við börnin fimm í
bókum Enid Blyton,“ segir Mick skellihlæj-
andi, „það kemur hreinlega til af því að afi
minn gaf mér alltaf súkkulaði sem hét þessu
nafni og mér fannst það svo óskaplega gott.
Svo þegar ég var að leita að leið til að lýsa
drengjunum í sögunni kom súkkulaðið stöðugt
upp í hugann á mér, enda var það líka vinsælt
á stríðsárunum.“
Hann segir að í Five Boys hafi sig langað til
að rannsaka hina ógnvekjandi undirliggjandi
þætti sem finna má í litlu fallegu sveitaþorpi.
„Þegar ég var að velta aðalpersónunni fyrir
mér fannst mér eins og mjög gamall maður,
eða mjög ungur drengur myndi búa yfir þeim
öfgum sem ég leitaði eftir, því tök þeirra á
raunveruleikanum eru mun hæpnari heldur en
hjá fólki í aldursbilinu þar á milli. Fólk á aldr-
inum sautján til sjötíu ára er í raun hefðbund-
nasta fólk samfélagsins og ég held að flestir
rithöfundar dragist ýmist að hinum ungu eða
þeim gömlu. Í bernskunni býr sakleysi af ann-
arri gerð en þeirri sem maður sér dags dag-
lega.
Annars er ég viss um að rithöfundar hér
hafa fundið töluvert fyrir þeim hugmynda-
fræðilegu skilum sem urðu við aldamótin – nú
getum við litið til baka til atburða á borð við
heimsstyrjöldina og lagt eitthvað af mörkum
til uppgjörsins við hana. Ég er fæddur 1960 og
stríðið virtist í órafjarlægð þegar ég var
krakki – hefði allt eins getað tilheyrt öðrum
tíma. En eftir því sem ég verð eldri er eins og
nálægðin við það aukist, skugginn sem það
kastaði á líf okkar allra er hreinlega svo ógn-
arstór. Og það er þessi þáttur samtímans sem
ég er að fjalla um öðrum þræði.“
Þegar Mick er spurður um vettvang sam-
tímabókmennta í Bretlandi og það fjölmenn-
ingarlega samhengi sem þar er að finna, segist
hann í hálfkæringi „því miður tilheyra hópi
hinna lítt áhugaverðu, hvítu, Evrópsku karl-
manna. En svona grínlaust, þá finnst mér það
ekki koma skáldskapnum mikið við, því hann á
sér allur stað í huga manns fyrir tilstilli ímynd-
unaraflsins. Ég skrifaði sögu um karl á Viktor-
íutímanum og um drengi á stríðsárunum, þó
ég tilheyrði hvorugum tímanum sjálfur. Fólk
tekur sögur sínar, reynslu og tilfinningar yfir
á það sögusvið sem það kýs sér, hvar svo sem
það er. Bækur fjalla heldur aldrei um neitt
eitt, heldur um margt í senn, og lesendur rýna
í þann veruleika sem þeir samsama sig, hver
og einn.“
Hafði Winesburg, Ohio í
huga við smíðarnar
Mick verður tíðrætt um ágæti Winesburg,
Ohio, eftir Sherwood Anderson, sem óneitan-
lega er ákaflega nútímaleg bók hvað stíl og
byggingu varðar – gerólík flestu því sem var
að koma út á sama tíma, um 1920. Bókin sam-
anstendur af mörgum smásögum, sem fjalla
meira og minna um sama fólkið, og smám sam-
an fær lesandinn tilfinningu fyrir þorpinu og
tíðarandanum í Winesburg, sem er sögusviðið.
Mick segist, eins og Anderson, vinna með tölu-
vert marga þræði í einu í verkum sínum enda
álíti hann byggingu þeirra vera veigamikinn
þátt í frásögninni sjálfri.
„Skrifin hefjast á umfangsmikilli rannsókn-
arvinnu og þegar ég var að skrifa Five Boys,
ræddi ég við fólk sem var börn þegar banda-
rísku flugvélarnar voru að fljúga yfir, og við
bændur sem enn geta ekki nýtt skógana á
landi sínu af því það er svo mikið af sprengju-
brotum í viðnum. Sögur af þessu tagi heilla
mig. Býflugnabúskapur kemur einnig töluvert
við sögu, og ég sótti reglulega fundi um bý-
flugnaræktun í töluverðan tíma til að afla mér
þekkingar. Býflugur dansa ákveðinn dans við
búið til þess að miðla leyndarmálum sínum til
hópsins og ég notaði þann dans sem einskonar
myndhverfingu fyrir mannfólkið og þá ekki
síst börnin sem send voru í burtu frá heimilum
sínum í London út á land. Býflugnadansinn
kemur síðan inn í myndina síðar þegar bý-
flugnaræktandinn kennir börnunum að fylgja
sér dansandi eftir götunum, sem er einnig vís-
un í flautuleikarann fræga úr ævintýrunum.
Ég safnaði einnig öllu sem hugsanlega gat
verið áhugavert um þorpslífið, svo sem upplýs-
ingum um klukkuhringingar – ræddi t.d. við
marga hringjara.
Í rauninni má segja að ég hafi verið með
bókina Winesburg, Ohio, eftir Sherwood And-
erson, í huga þegar ég var að safna þessum
litlu sögubrotum um einstaklinga saman í
verkið, þannig að þau mynduðu heild. Tilgang-
ur minn var að kanna margbreytilega tilveru
fólks í litlu þorpi til hlítar, eins og Anderson
gerði í þessu frábæra verki sínu.“
Mick er ekkert feiminn við að ræða sjálft
sköpunarferli verka sinna, en segist þó ekki
lengur lesa mikið sjálfur. „Þegar ég var yngri
las ég frekar bandaríska höfunda en breska,
auk Anderson gæti ég nefnt Philip Roth, J.D.
Salinger og Richard Brautigan, en stundum
finnst mér ég einmitt hafa tekið við kyndlinum
frá honum. Hann stundaði mikla tilraunastarf-
semi og skrifaði á mjög duttlungafullan hátt.
Núna les ég lítið af samtímabókmenntum á
meðan ég skrifa, ætli ég sé ekki of hjátrúar-
fullur. Það er frekar að ég lesi eitthvað um
liðna tíð er tilheyrir sögusviði verksins sem ég
er að vinna við.
Ólík nálgun karla og kvenna
Við veltum því fyrir okkur í nokkra stund
hvernig standi á því að konur og karlar virðast
nálgast sköpun bókar með mjög ólíkum hætti
– þó auðvitað sé erfitt að alhæfa um svo per-
sónulegt og skapandi starf. Á heildina virðist
þó sem konur leggi frekar upp í könnunarleið-
angur sem alls ekki sér fyrir endann á við rit-
un verka sinna, en karlmenn séu líklegri til að
búa sér til ramma sem þeir fylla svo út í. Sú er
í það minnsta raunin með Mick.
„Allt sem ég sanka að mér síast inn í verkið
þegar ég hefst handa, en ég myndi aldrei byrja
á fyrsta kaflanum nema vita nokkurn veginn
hvernig síðasti kaflinn á að vera. Ef til vill hef
ég þurft að nota þessa aðferð til að efla sjálfs-
traustið, því ég hef mest verið að skrifa um
fortíðina. Það hvarflar þó að mér núna þegar
við erum að tala saman að ég hefði ef til vill
ekki haft þessa þörf fyrir heimildasöfnum og
yfirsýn ef ég hefði verið að skrifa um samtím-
ann.
Ég get meira að segja alveg sagt frá því
núna að næsta bók sem ég ætla að skrifa verð-
ur líklega um lífið í Lancashire í mínum sam-
tíma. Hún verður byggð á sjálfsævisögulegum
grunni – ekki vegna þess að mig langi til að
skrifa um sjálfan mig, heldur vegna þess að
það voru ákveðnir atburðir sem gerðust á
mjög stuttum tíma þegar ég var þrettán eða
fjórtán ára sem mig langar til að takast á við í
sögu. Ég get séð fyrir mér að vinnuferlið við
þetta verk verði öðruvísi en við hin tvö, þó auð-
vitað viti ég það ekki fyrr en ég byrja. Sann-
leikurinn er þó sá að ég hef hvorki brennandi
þörf til að skrifa um Lancashire á áttunda ára-
tugnum, né heldur til að skrifa sjálfsævisögu-
legt verk – ég þarf einungis að gera ákveðnum
atburðum skil, óháð tíma eða rúmi, það er til-
viljun ein að þetta er sögusviðið.“
Mick slær á létta strengi og segir að enn
virðist ýmislegt í sambandi við sköpunarferlið
óskiljanlegt. „Ef til vill er engin þörf á að skilja
það, því ef ég kynni skil á því í heild, væri ferli
mínum sem rithöfundi lokið eftir eitt eða tvö
ár – ég myndi ekki eiga neitt eftir.“
Hann bendir á að hvað samtímann varðar sé
ef til vill athyglisverðast að skoða verk rithöf-
unda með tilliti til þess hvaða forsendur þeir
höfðu fyrir skrifunum. „Maður eins og Brau-
tigan skrifaði af því hann fann sig knúinn til
þess, en flestir rithöfundar í dag eru meðvit-
aðir um að þeir verði að sjá fyrir sér og sínum
með ritstörfunum. Þegar ég var í hljómsveita-
bransanum þá var það af því mig langaði til að
vera í hljómsveit. Eftir því sem árin liðu fann
ég smátt og smátt fyrir breyttum viðhorfum í
minn garð sem hljómsveitargæja. Fólk hafði
orð á því hvað það væri frábært að vera í
hljómsveit, en fannst það svo hafa fullkominn
rétt til að spyrja hvað ég þénaði við þessháttar
vinnu. Ég rek þessa hugarfarsbreytingu til
Margrétar Thatcher, það var á valdatíma
hennar sem fólk fann sig fyrst knúið til að
spyrja hvort framtíðarhorfurnar í hljóm-
sveitabransanum væru góðar,“ segir Mick
hlæjandi.
„Sjálfum var mér var alltaf ljóst að ef maður
ætlaði að þéna peninga, þá gerðist maður ekki
söngvari í hljómsveit. Ég vissi að í efnahags-
legu tilliti væri það algjör tímasóun að vera
söngvari – en ég gerði það samt. Viðhorf lista-
manna til vinnu sinnar og efnahagslegs um-
hverfis hafa breyst töluvert, í það minnsta er
alveg víst að viðhorf umhverfisins til listrænn-
ar vinnu hafa gerbreyst á síðustu fimmtán til
tuttugu árum. Það hefur að sjálfsögðu áhrif á
hvaða augum rithöfundar líta sjálfa sig. Nú
velta flestir rithöfundar því fyrir sér hvort bók
af þessu tagi seljist betur en önnur, eða hvort
þeir eigi að skipta um útgefanda – en það
hefðu þeir ekki gert fyrir þrjátíu árum. Og í
hreinskilni sagt þá er alveg ljóst að t.d. mín
verk hefðu ekki verið gefin út þá. Ég hefði bor-
ið þess of augljós merki að vera úr verka-
mannastétt. Ríkir, miðstéttar „Oxbridge“
drengir áttu þá mest upp á pallborðið.“
Mick segist ekki geta kvartað yfir stöðu
sinni sem rithöfundur í dag, „á einhvern skelfi-
legan hátt var það Thatcher sem gerði fólki
eins og mér kleift að sinna skáldskap,“ segir
hann. „Ef til vill hefur tilhneigingin verið sú
sama á alþjóðlegum grundvelli – gerjun
listanna hefur skilað sér sem ögrun í skáld-
verkum. Kannski vegna þess að skáldsagan er
listform sem getur átt sér stað hvar sem er í
tíma og rúmi. Tilraunir mega þó ekki verða til
þess að neðanmálsgreinarnar við verkið verði
tvisvar sinnum lengri en bókmenntatextinn
sjálfur, eins og gerist stundum í samtímabók-
menntum sem eiga að vera ákaflega fyndnar
og furðulega í senn. Að bók Davids Eggers, A
Heartbreaking Work of a Staggering Genious,
undanskilinni – sem mér fannst stórkostleg –
langar mig bara til að fleygja þess háttar sam-
tímabókum út um gluggann eftir nokkrar
blaðsíður. Þær skortir alla mannúð,“ segir
Mick Jackson með festu um leið og hann biður
um reikninginn fyrir matnum, „ég er töluvert
gamaldags hvað það varðar að mig langar ein-
faldlega til að segja sögu. Ég vil skemmta les-
endum mínum.“
fbi@mbl.is
Þetta textabrot er úr upphafi
The Underground Man (Neð-
anjarðarmaðurinn) eftir Mick
Jackson sem kom út árið 1997.
Upphafskaflinn er úr dagbók
hans náðar, en þar segir hann
frá „vísindalegum rannsóknum“
sínum á ótrúlegustu fyrirbærum
sem lýsa hugarheimi hans ákaf-
lega vel:
„Ég hef ekki hugmynd um
hvernig eplatré starfar. Hin hljóða vél
undir berkinum er fyllilega ofar mínum
skilningi. En eins og flestir menn, finn ég
að Ímyndunaraflið er ætíð fúst til að
rjúfa skarð í varnarvegg Fáfræðinnar...
Rætur trjánna, get ég ímyndað mér,
gegna mikilvægu hlutverki – með því að
soga til sín frjósemi jarðar með ein-
hverjum hætti. Ég sé fyrir
mér hvernig þessi frjósemi
sogast hægt um bolinn, og
er síðan dælt út í hverja
einustu grein.
Sólin og rigningin eru án
efa einnig að verki, ylurinn
og rakinn eru á einhvern
máta frumskilyrði eðl-
islægrar byggingar trésins.
En hvernig frjósemi jarðar, sólar
og regns sameinast um að framleiða (i)
fullkominn blómknapp, síðan (ii) smáan
vísi eplis – jæja, það er mér hulin ráð-
gáta.
Finnið eplatré í nágrenninu. Heimsæk-
ið það daglega yfir sumarmánuðina. Tak-
ið eftir hvernig blómhnappurinn þrútnar
hægt út og tekur á sig lögun. Sjáið
hvernig það dregur andann hægt
að sér. Vikurnar líða þar til eigin
þungi verður að lokum til þess að
ávöxturinn fellur. Þú getur geng-
ið að honum á jörðinni, tilbúnum
til neyslu. Allt þetta ferli er al-
gjörlega áreiðanlegt; það hefur
upphaf, miðju og endi. En ég er
ekki sáttur. Langt því frá. Ég er
hreinlega skilningsvana. Ótal
mörgum spurningum er ósvarað. Eins og
til dæmis ... Hver kenndi trénu að galdra
fram epli? Og ... hvaðan kemur bragðið
af eplinu?“
Í eftirfarandi textabroti úr Five Boys,
er ein aðalsöguhetjan, drengurinn Bobby,
að yfirgefa heimili sitt, fjölskyldu og
hættuna á loftárásum í London, ásamt
hundruðum annarra barna. Öryggi hvers-
dagslífsins er ógnað og tilvera bernsk-
unnar í upplausn:
„Það var eins og Bobby væri haldið
saman með snæri. Snærið batt nafn-
spjaldið við hnappagatið á jakkanum
hans, skipti brúnum umbúðapappírnum
sem var utan um pakkann í kjöltu hans í
fernt, og skarst inn í öxlina á honum,
með gasgrímuna hangandi í öðrum end-
anum. Hann togaði í hnútinn á snærinu
sem var utan um pakkann þar til hann
varð heitur svo það ískraði í honum á
milli krepptra fingra hans. Sveitin lið-
aðist framhjá fyrir utan gluggann. Allar
tegundir trjáa og akra flugu hjá. Bobby
hafði ekki hugmynd um að England væri
svona margar mílur – hann átti allt eins
von á því að hrapa ofan í sjóinn eftir all-
an þennan tíma – og þrátt fyrir þennan
litla, fasta hnút, héldu faðmarnir áfram
að vindast ofan af þar til allt snærið í
heiminum myndi ekki duga til að rekja
sig heim aftur.“
(Úr The Underground Man, bls 3-4, og
úr Five Boys, bls. 7, Fríða Björk
Ingvarsdóttir sneri úr ensku.)
BROT ÚR NEÐANJARÐARMANN-
INUM OG FIMM DRENGJUM