Pressan - 20.02.1992, Blaðsíða 13

FIMMTUDAGUR PRESSAN 20. JANÚAR 1992
13

5
AALLRA
VITQRBI í
EISIUNDI
Eftirgrennslan PRESSUNNAR hefur leitt í
ljós að ásakanir þær, sem Simon Wiesen-
thal-stofnunin í Jerúsalem hefur borið
fram á hendur Evald Mikson, öðru nafni
Eðvald Hinrikssyni, eru á almannavit-
orði í Eistlandi. Þær eru að hluta
byggðar á áður framkomnum
skjölum og bókum, einkum
dómskjölum, en einnig á
upplýsingum sem ekki hafa fund-
ist áður. Mikson neitar staðfast-
lega öllum ásökunum, en Wie-
senthal-stofnunin telur þetta
með áreiðanlegustu málum
sem hún hefur rannsakað í
Eystrasaltslöndunum.
Upphaf þessa málarekstrar
nú má rekja til viðtals sem
birtist við Evald Mikson í eist-
neska dagblaðinu Eesti Eks-
press 20. október sl. Eistnesk-
ur gyðingur, Yakov Kaplan
að nafni, bar kennsl á Mikson
af mynd sem birtist í blaðinu.
Kaplan flúði frá Eistlandi
skömmu eftir að Þjóðverjar
hertóku landið 1941, en lenti
seinna í Sovét-gúlagi í Sverd-
lovsk-héraði þar sem honum
var haldið í fjórtán ár. Hann
býr nú i ísrael og í samtali
hans við PRESSUNA kom
fram að ólíkt flestum Eistum
hefði Mikson ekki tekið þátt í
baráttunni gegn ,,þeim rauðu
og þeim svörtu", heldur
hreiðrað um sig hjá lögregl-
unni í Tallinn. Þar hafi hann
gefið fyrirskipanir um morð
og sjálfur drepið og nauðgað
og ekki eingöngu gyðingum.
Aðspurður um heimildir
sagði Kaplan að í Eistlandi
væri orðstír Miksons slæmur
og illvirki hans á allra vörum.
,,Það vita allir um Mikson í
Eistlandi," sagði Kaplan.
Sjónarvotta, ef einhverjir
voru, taldi Kaplan alla látna.
Eigin heimildir gat hann eng-
ar nefnt aðrar en bækur og
blaðagreinar sem hann hefði
lesið.
Kaplan vakti athygli starfs-
manna Simon Wiesenthal-
stofnunarinnar á viðtalinu
við Mikson og veitti þeim
þær upplýsingar sem hann
hafði um manninn. Að því er
PRESSAN kemst næst var
það í fyrsta sinn sem nafn
Miksons kom upp á borð á
skrifstofunni í ísrael, en höf-
uðstöðvar stofnunarinnar
eru í Los Angeles.
Efraim Zuroff forstjóri og
starfslið hans hófust þegar
handa við að afla frekari upp-
lýsinga. Þegar þeim þótti
málið nægilega vel undir-
byggt, og höfðu sannfærst
um að Mikson væri á lífi með
símtali til hans, var haft sam-
band við konsúl íslands í Tel
Aviv og honum gerð grein
fyrir málavöxtum. Hann
sýndi málinu engan áhuga og
neitaði að taka við bréfi og
skjölum frá stofnuninni. Þá
sneri Zuroff sér til íraelska ut-
anríkisráðuneytisins og bað
það að koma pappírunum á
framfæri.
EKKERT MÁL í ÍSRAEL
Embættismenn þar brugð-
ust vel við, enda alvanalegur
framgangsmáti að sögn
heimilda PRESSUNNAR í
ísrael. Þetta olli sprengingu
hér á íslandi og var ályktað
sem svo að ríkisstjórn Israels
sýndi íslenska forsætisráð-
herranum fádæma óvirðingu
með þessu. „Við vorum bara
sendlar," sögðu ísraelskir
embættismenn í samtölum
við PRESSUNA, enda kom
ríkisstjórnin formlega hvergi
að málinu og það var ekki
rætt á fundum embættis-
manna með Davíð Oddssyni.
Forseti þingsins vakti hins
vegar máls á því og hafði fyr-
ir því persónulegar ástæður,
enda sjálfur einn af þeim sem
sluppu lifandi úr fangabúðum
nasista.
í ísrael fékk málið enga um-
fjöllun í fjölmiðlum, ef undan
er skilin lítil frétt í Jerusalem
Post. Þar felldi blaðamaður
það inn í almenna frásögn af
heimsókn Davíðs, sem féll
reyndar í skuggann af tveim-
ur flokksþingum og stríði í
Líbanon þessa vikuna.
NÝJAR HEIMILDIR
OG GAMLAR
Ekki hefur fengist staðfest
nákvæmlega hvaða gögn
Wiesenthal-stofnunin styðst
við. Að uppistöðu eru það lík-
lega vitnisburður og önnur
dómskjöl sem urðu til í réttar-
höldum yfir stríðsglæpa-
mönnum í Tallinn árið 1961.
Nafn Miksons var ítrekað
nefnt í þeim réttarsal í tengsl-
um við starfsemi þeirra sem
störfuðu með nasistum á her-
námsárum þeirra í Eistlandi.
Hluti þessara upplýsinga birt-
ist sem útdráttur úr bók í
Þjóðviljanum í mars það
sama ár, en fleiri bækur
fylgdu í kjölfarið, meðal ann-
ars PEOPLE, BE WATCH-
FUL!, sú sem vitnað er ýtar-
lega til annars staðar í PRESS-
UNNI.
Eftir því sem PRESSAN
kemst næst er höfundur bók-
arinnar Eisti að nafni Martin-
son. Peeter Puide, eistneskur
rithöfundur búsettur í Sví-
þjóð, sagði að sér væri kunn-
ugt um þessa bók, en hann
hefði ekki séð hana. Hann
sagði að þótt vissulega yrði
að taka fullyrðingar hennar
með varúð væri ekki hægt að
ganga framhjá því sem hún
segir um framgöngu Mik-
sons. Hann sagðist sjálfur
ekki hafa rekist á neitt um
Mikson í sínum rannsóknum,
en hann hefði heyrt af fólki
sem þekkti til hans og bar
honum slæmt orð. Rannsókn-
ir hans hafa einmitt verið um
það sem gerðist í Eistlandi á
tímabilinu 1941 til 1943.
Starfsmenn Wiesenthal-
stofnunarinnar og fleiri sem
málinu tengjast fullyrtu í
samtölum við PRESSUNA að
nú væru einnig komin fram
skjöl sem ekki hefðu sést áð-
ur. Þar er hugsanlega um að
ræða gögn sem fengist hafa
við eftirgrennslan í Eystra-
saltsríkjunum og Sovétríkjun-
um, en þar hafa ýmsar skjala-
geymslur verið að opnast síð-
ustu árin. Það vekur einnig
athygli að þeir, sem ásaka
Mikson, gera ekki lítið úr
upplýsingum sem fengnar
eru frá sovéskum yfirvöldum.
Þvert á móti eru þær taldar
mjög áreiðanlegar.
Ásakanir um samstarf Mik-
sons við nasista komu fyrst
fram í Svíþjóð árið 1946,
skömmu eftir að hann flúði
Eistland.
RUBIN-FEÐGININ
Mikson er sakaður um að
bera ábyrgð á margs konar
voðaverkum, en einnig að
vera persónulega valdur að
dauða að minnsta kosti
tveggja manna, Alexanders
Rubin og fjórtán ára dóttur
hans, Ruth. Haldið er fram að
Mikson hafi barið Alexander
Rubin til bana, en nauðgað
stúlkunni áður en hann drap
hana. Sex manns til viðbótar
eru nafngreindir og er fjallað
um suma þeirra nokkuð ýtar-
lega í áðurnefndri Þjóðvilja-
grein.
I blaðaviðtölum segist Mik-
son ekki vita neitt um þetta
fólk, utan hvað hann muni
eftir nafni stúlkunnar úr Þjóð-
viljanum. Hún er nefnd þar í
upptalningu á meintum fórn-
arlömbum hans. Dr. Einar
Sanden, sá sem skráði ævi-
minningar Miksons árið 1988
og nú búsettur í Englandi,
sagði við PRESSUNA að þess-
ar ásakanir um tengsl við
Rubin-málið væru algerlega
nýjar, eftir því sem hann best
vissi. Hann segist ekki hafa
neinar efasemdir um sakleysi
Miksons. Áðurnefndur Puide
segist vita til þess að tveir
þeirra, sem Mikson er sagður
hafa handtekið og látið
drepa, Michael Gelb og Sal-
omon Katz, hafi látist í Aðal-
fangelsinu í Tallinn, þar sem
Rubin-feðginin létust einnig.
EISTNESKIR GYÐINGAR
ÞEKKJA TIL MIKSONS
PRESSAN hafði samband
við American Conference on
Soviet Jewry í Washington og
fékk uppgefin nöfn á eist-
neskum gyðingum sem þar
kynnu að vera á skrá. Þeir
sem á annað borð gátu gert
sig skiljanlega á ensku könn-
uðust allir við nafn Miksons
og af slæmu einu.
Gennady Gromberg í Tall-
inn, formaður eistneskra
gyðingasamtaka, kannaðist
vel við nafnið og orðspor
Miksons, en vildi ekki tjá sig
frekar við PRESSUNA. Evg-
enía Loov, varaformaður
sörnu samtaka, einnig í Tall-
inn, sagðist vera vel fróð um
ásakanir á hendur Mikson.
Hún undraðist hins vegar að
þetta mál væri komið upp á
yfirborðið nú; hún hefði hald-
ið að það væri orðið svo gam-
alt að ekkert myndi verða
gert í því héðan af. Hún sagði
að Þjóðverjar hefðu fangels-
að Mikson á sínum tíma
vegna þjófnaðar. Loov lét
einnig í Ijós efasemdir um
hvaða tilgangi það þjónaði að
sækja mál á hendur svo öldr-
uðum manni sem Mikson.
Moshe Michelson í Tartú,
fæðingarborg Miksons, sagði
á mjög bjagaðri ensku að
Mikson væri afar vondur
maður, hann væri morðingi
og hefði spilað knattspyrnu í
Tartú.
Enginn viðmælenda
PRESSUNNAR kannaðist við
málarekstur Zuroffs og hans
manna í Jerúsalem.
400 DREPNIR í TARTÚ
Mjög misjafnar tölur hafa
heyrst af hversu margir gyð-
ingar létu lífið í ofsóknum í
Eistlandi á stríðsárunum. Vit-
að er að þeir voru upphaflega
4.500, en mörgum tókst að
flýja land áður en þýski her-
inn hertók það. Fullyrt er að
af þeim þúsund sem eftir
urðu hafi aðeins örfáir slopp-
ið lifandi.
Evald Mikson er sakaður
um að hafa tekið þátt í þess-
um ofsóknum sem félagi í
Omakaitse, þjóðernissinnuð-
um samtökum sem störfuðu
með Þjóðverjum. Hann neit-
ar að hafa verið liðsmaður
þar. í viðtali við Alþýðublaðið
á þriðjudag segir hann engar
gyðingaofsóknir hafa verið í
Eistlandi. Það er að öllum lík-
indum rangt haft eftir, en í
Morgunblaðinu sama dag
segir hann þær ekki hafa haf-
ist fyrr en 1942, ensjálfur hafi
hann verið fangelsaður í des-
ember 1941. Þjóðverjar her-
tóku landið í júlí og ágúst
1941, en allir þeir glæpir, sem
Mikson er sakaður um, eru
sagðir hafa átt sér stað fyrir
nóvember það ár.
Mikson er gefið að sök að
hafa starfað í útrýmingarbúð-
um í Tartú, en þar munu um
400 gyðingar hafa látið lífið.
Hann neitar þeim sakargift-
um einnig. Eistneski læknir-
inn Harald Keland taldi að
þarna hefðu fjögur til fimm
hundruð gyðingar látið lífið.
Hann kannaðist ekki við Mik-
son og eru þeir þó frá sömu
borg, Tartú.
Yfirmanni þessara búða,
Karl Linnas, var vísað úr
landi í Bandaríkjunum fyrir
nokkrum árum þegar upp
komst um athafnir hans.
Hann var sagður bera ábyrgð
á dauða um 12 þúsund
manna. Ekki er hægt að
sækja stríðsglæpamenn nas-
ista til saka í Bandaríkjunum,
en Linnas var sendur til Sov-
étríkjanna fyrir að hafa sagt
ósatt um fortíð sína þegar
hann kom til Bandaríkjanna
eftir stríð.
ÍSLENSK STJÓRNVÖLD
ÁKVEÐA FRAMHALDIÐ
íslensk stjórnvöld hafa
enga afstöðu tekið enn til
beiðni Wiesenthal-stofnunar-
innar um að réttað verði yfir
Mikson hér á landi. Lögfræði-
leg álitamál því tengd eru
reifuð annars staðar í blað-
inu, en eistneski rithöfundur-
inn Peeter Puide taldi það
vilja sumra hjá Wiesenthal-
stofnuninni að fá fram réttar-
höld þar sem viðkomandi
yrði kallaður fyrir sem
,,vitni“ og látinn tjá sig um at-
vik og lýsa atburðum. Það
þætti þeim nægileg refsing
þegar svo aldraður maður
ætti í hlut.
Kari Th. Birgisson
Sigurður Már Jónsson
ásamt Haraldi Jónssyni