Pressan - 07.05.1992, Blaðsíða 32

32
FIMMTUDAGUR PRESSAN 7. MAÍ 1992
Hefð skemmtunar í íslensku samfélagi erað finna íbóklestri og sagnaþulum.
Hnífakastarar, eldgleypar og ofurhugar eiga sér enga sögu'en erlendir
skemmtimeistarar hafa bætt úr þeim skorti. PRESSAN lítur á skemmtanahald
íslendinga síðustu áratugi.
Hæfileikamiklir spaugarar hafa
ekki veriö margir og ekki nema
fyrir menn eins og Ladda aö
halda dampi til langs tíma.
I grámuggu veðursins og ís-
lenskra staðhátta hefur oftsinnsis
þurft að auðga andann og létta
mönnum lundina. f eina tíð
nægði að spila á langspilið og
raula lagstúf, en aukin sam-
keppni kallaði á skemmtimeist-
ara af ýmsu tagi sem aðstoð
veittu við upphafningu andans.
Að hluta til gátu innlendir kraftar
fullnægt þessari þörf en erlendir
sinntu því sem upp á vantaði.
Skemmtanahaldi fslendinga
var á öldum áður haldið niðri af
kirkjunnar mönnum og öðrum
valdafiklum. Ekki þótti við hæfi
að dansa og hljóðfærasláttur var
litinn homauga — hugmynd
byggð á trúarlegum forsendum.
Skemmtanahefð þróaðist því á
annan máta hér en í Evrópu, þar
sem dans, gleði, glaumur og
töfrar ýmiss konar fylgdu jafnt
konungbomum sem alþýðu-
fólki. Islenskt skemmtanahald
fólst hins vegar í lestri bóka og
þulu sagna. Slík hefð gat af sér
stolta bókmenntaþjóð.
Mönnum ber þó flestum sam-
an um að hér hafi verið glaðst í
laumi, þótt ekki finnist um það
skrifaður bókstafur. Sumir halda
því jafnvel fram að álfasögumar
séu til komnar vegna þessarar
leyndar og álfamir hafi á engan
hátt tengst yfimáttúrulegum öfl-
um heldur í raun verið glaðir og
reifir bændur að leyna yfirvaldið
athöfnum sínum. Þannig hefti
hið kristilega hugmyndasamfé-
lag alls
kyns hugmyndir skemmtunar,
en álitamál er hversu mikil áhrif
þetta hafði og hvort það var yfir-
höfuð virt.
Gleðimeistarar stríðsáranna
Eftir því sem markaðurinn
stækkaði og góðæri jókst til sjáv-
ar og sveita hafði fólk meiri
möguleika til að tengja líf sitt
öðm en lífsbaráttu og nauðþurft-
um. Bera fór í auknum mæli á að
höfðað væri til almennings með
skemmtunum ýmiss konar.
Lausari taumar erlends yfirvalds
gerðu einnig að verkum að ýmis-
legt varð mögulegt sem ekki
hafði verið það áður og menn
fóru að verja peningum sínum
öðruvísi.
Á fyrstu áratugum tutt-
ugustu aldarinnar var
skemmtanahald fá-
tæklegt en á stríðs-
árunum fóru að
vakna til lífsins gleðimeistarar
sem tóku sér til fyrirmyndar er-
lenda krafta er komu á vegum
hersins. Stríðsárin mynda því
ákveðinn gmnn, því ekki höfðu
komið til landsins margir útlend-
ingar fram að því.
Agndofa í Tívolí
Tívolíið flutti inn heilmikið af
erlendu liði sem skemmti og
vakti mikla athygli. Tívolíið var
stóra málið í skemmtanahaldi
fram undir 1960. Engir íslenskir
loftfimleikamenn, fakírar eða
hnífakastarar vom tif en í okkar
augum voru þessir skemmti-
kraftar sérkennilegir og óhefð-
bundnir.
„Áhorfendur
stóðu agndofa og
trúðu ekki sín-
um eigin
augum,“
sagði einn
viðmæl-
a n d i
PRESS-
UNNAR.
„Hingað
kom dan-
skættaður
fakír, málaður
sem Indverji,
upp úr
19 5 0.
Hann
Baldur Georgs er
eini íslenski búk-
talarinn sem geröi
list sína að
skefnmtun. Konni
er njú kominn ofan
4 tösku og oröinn
lélegurtil gleöi-
lagðist á naglabretti, setti yfir sig
jámplötu og fékk nokkra stæði-
lega karlmenn úr dolföllnum
áhorfendahópnum til að ganga
ofan á plötunni, svo hann þrýstist
hressilega niður. Að því loknu
reis hann upp, steig niður af svið-
inu, gekk um á meðal áhorfenda
og leyfði þeim að skoða sig.
Undmnarsvipurinn var þá áber-
andi, sérstaklega á strákpjökkum
sem vom svo hissa að jDetta var
greinilega nokkuð sem þeir
höfðu aldrei áður séð eða upplif-
að.
Atriði sem þetta vom yfir-
gengileg á sínum tíma og þótt
þau séu í raun afar einföld fyrir
okkur vom þau ofboðslega stór í
augum þeirra sem á horfðu."
Það vom þó ekki allir jafn-
spermtir og pollamir.
„Ég vann þama staniaust í 17
ár,“ segir Baldur Georgs. „Mér
fannst þetta nú alltaf ffekar hall-
ærislegur staður þótt margir sjái
hann í draumavímu. En það
kemur nú kannski til af því að
fyrir mér var þetta vinnustaður
en ekki skemmtun “
Fyrsti alvöru sirkusinn
Ljón, apar, fílar, dvergar, loft-
fimleikamenn og guð má vita
hvað komu hingað með Sirkus
Zoo árið 1951. Það þurfti að bíða
lengi eftir leyfi til að flytja inn öll
dýrin en það tókst á síðustu
stundu. „Þetta var í fyrsta sinn
sem hingað kom alvöru sirkus,“
SiPkusmaður í sipkuslausu landi
Baldur Georgs með Konna
sinn skemmti landsmönnum í
eina þrjá áratugi. „Ég byrjaði í
þessu 1940 og var sjálflærður
og fór eftir bókum," segir Bald-
ur. g ákvað sem bam að ég
ætlaði að verða töffamaður og
búktalari og stóð við það.“
Baldur fór með Konna og
töfrana um allt og var mjög
áberandi skemmtikraftur. „Ég
var nú eini íslenski búktalarinn,
þó að nokkrir hafi sýnt töfra-
brögð á eftir mér, og hef alltaf
verið hálfgerður „lóner“ í starfi
mínu. Þess vegna þótti mér gíf-
urlega gaman að vera innan um
erlenda starfsbræður mína þeg-
ar sjómannakabarettamir vom í
gangi. Þeir voru mjög
skemmtilegir og á þeim tíma
stórviðburðir, því ekkert annað
var að hafa og ferðalög til út-
landa ekki eins algeng. Það var
alltaf gífurleg stemmning og
eitt af því skemmtilegasta sem
ég hef upplifað. Þetta var eitt-
hvað sérstakt og fólk beið eftir
þessu, en nú em skemmtanir
daglegt brauð og þykir ekkert
til þeirra koma.
Ég er í raun eini ekta sirkus-
maðurinn á Islandi og eitt sinn
sagði Erlingur Gíslason við
mig: „Baldur, þú ert sirkus-
maður í sirkuslausu landi.“„
Striðsárin mynduöu ákveö-
inn grunn og menn fóru aö
læra af erlendum skemmti-
kröftum sem hingaö komu.
Þaö hermdu þó ekki margir
eftir Marlene Dietrich, sem
hingaö kom og skemmti her-
mönnum.
segir Geir Þormar, sem fékk það
óvænta verkefni að vera ljósa-
meistari. „Ljósin voru mjög
þung og við vomm fjórir strákar
alveg kófsveittir við að Iýsa sýn-
ingaratriðin. Þetta var þræla-
vinna því þetta var langt pró-
gramm, en mikil upplifun.
Loftfimleikamennimir vom
mjög hugaðir og fóm marga
hringi í loftinu án þess að vera
með öryggisnet undir sér. Þeir
vom að þessu alveg upp í rjáfur,
sem vom tæpir tólf metrar, og
mistök þýddu að þeir fæm í gólf-
ið og þá hefði dauðinn einn beð-
ið þeirra.“
Stemmningin var mikil og
jafnt fullorðnir sem böm komu
til að skoða dýrðina.
Sjómannakabarettar mið-
punkturinn
Sjómannakabarettamir í Aust-
urbæjarbíói vom miðpunktur ís-
lensks skemmtanalífs til fjölda
ára. Þeir höfðu byijað rétt fyrir
stríð, lögðust þá niður, en vom
teknir upp aftur og stóðu þá yfir
ffá 1952-57.
„Þama var geysilega mikil
stemmning," segir Kristján
Kristjánsson, tónlistarmaður og
hinn uppmnalegi KK. „Þetta
vom bæði innlendir og útlendir
skemmtikraftar — hálfgerður
sirkus og hálfgerður kabarett.
Einar heitinn Jónsson í SPRON
var mjög vandlátur á krafta og
valdi aðeins þá bestu. Almenn-
ingur flykktist að og það var
mjög gaman að spila þama.“
Ellý Vilhjálms, Raggi Bjama
og margir aðrir vom með KK en
Baldur og Konni sýndu líka mik-
ið. „Við spiluðum beint fyrir
neðan senuna,“ segir Kristján.
,,Ég man að Baldur pirraði mig
mikið því hann var í einu atrið-
inu með vatnsglas, sem hann
fyllti, setti pappír yfir og hvolfdi
Danssýningar í amer-
ískum skrautstíl uröu
allt í einu vinsælar.
Svo viröist sem þær
séu aö fara úr móö.
fu/o
stimpillinn
Þorvaldur Guðmundsson,
forstjóri í Síld og fisk, setti
nýjan stimpil á skemmtana-
hald íslendinga á sjötta ára-
tugnum með því að opna
skemmtistaðinn Lídó. „Þetta
féll allt í góðan jarðveg og
þama var mikið líf og fjör,“
segir Þorvaldur. „Staðurinn
var stór og það var mikil fjöl-
breytni í skemmtiatriðum.
Þama var mikið húllumhæ og
þetta vom dýrlegir dagar.“
Konráð Guðmundsson,
hótelstjóri Hótels Sögu, sá um
útvegun skemmtikrafta á
staðinn. „Þama var gríðarlega
mikil stemmning og staður-
inn sá stærsti í bænum. Við
höfðum opið alla daga vik-
unnar, þama sýndu margir er-
lendir skemmtikraftar og
þetta var vel sótt hús,“ segir
Konráð.
I þá daga var einungis leyft
að hafa veitingastaði opna til
klukkan hálftólf á kvöldin.
„Það mátti hafa opið lengur ef
félög stóðu að skemmtuninni
og á stundum tókst okkur
ágætlega að fá ýmsa til að
standa með okkur í því — og
slógum auðvitað í gegn.“
Konráð fór nokkrum sinnum
á ári til að skoða erlend
skemmtiatriði og þræddi þá
næturklúbba stórborganna.
„Víða vom kabarettar haldnir
og umboðsmenn á staðnum
aðstoðuðu mig við að ná í
skemmtikrafita sem komu svo
og vom hjá okkur nokkra
mánuði í senn.“
Örlög Lídó urðu þau að
húsinu var breytt í unglinga-
skemmtistað sem síðar var
kallaður Tónabær. „Þetta
tókst nú ekki alveg sem
skyldi, en var gaman og heið-
arleg tilraun til að gera svona
nokkuð."
svo. Galdurinn var auðvitað sá
að ekkert átti að gerast en ég beið
alltaf eftir því að fá gusuna yfir
mig.“
Olafur Gaukur aðstoðaði KK
mikið. „Skemmtanalíf var allt
annað á þessum tíma og það fóm
fleiri þúsund manns á svona
uppákomur. Það var reglulega
gert í þessum málum og þetta
vom heljarmiklir viðburðir,"
segir Ólafur. „Hingað komu til
dæmis Delta Rhythm Boys og
héldu 25 konserta í Austurbæjar-
bíói fyrir fullu húsi. Til saman-
burðar má geta þess að í hitteð-
fyrra kom hingað söngkvartett
sem var bara lítið mál.“
Hraðinn meiri, sjarminn
minni
„Gullöld“ skemmtanahaldsins
leið undir lok þegar allt of margir
vom famir að vasast í bransan-
um. Upp spmttu töframenn og
grínistar sem áttu sér mislanga
lífdaga, hraðinn varð meiri og
sjarminn minni.
Kraftakarlar fóru að sýna
vöðvana og draga bfla og náung-
ar á borð við Gunnar „Ursus“
Salómonsson og Reyni Leósson
urðu víðfrægir. Jóhannes Jósefs-
son glímukappi þénaði svo mik-
ið á sýningum að hann gat opnað
Hótel Borg.
Nýstárlegri gestir fóm að sjást
hérlendis og var dávaldurinn
Frisinette með þeim fyrstu og
gerði áhorfendur að aðhláturs-
efni á allan máta. Hann var
danskur en hafði orðið innlyksa í
Póllandi og var neyddur til að
skemmta þýskum dátum. „Hann
fyllti hvem samkomusalinn á
fætur öðmm þegar hann kom
hingað og var einstakt ljúf-
menni,“ segir Jörundur Guð-
mundsson.
Jömndur er hins vegar sirkus-
maður og hefur flutt inn Kín-