Pressan - 17.09.1992, Blaðsíða 19

FIMMTUDAGUR PRESSAN 17. SEPTEMBER 1992
19
E R L E N T
50 ár frá
Stalingrad
Nú heitir borgin Volgograd, áður hét
hún Tsarítsyn, en í stríðinu bar hún nafn
Sovétleiðtogans og hétStaiíngrad. Hitler
vildi fyrir alla muni leggja hana undir
sig; þar tóku að hrynja brjálaðir loftkast-
alar hans, draumórar um heimsyfirráð
sem kostuðu 20 milljónir manna lífið.
Það var í lok ágúst 1942 að árásin á Sta-
língrad hófst. Tveimur vikum síðar náðu
þýskar og rúmenskar hersveitir inn í út-
hverfi borgarinnar. En lengra komust
þær ekki; það skall á ofsakaldur vetur
sem reyndist Þjóðverjum þungur í
skauti. I borginni var háð sögufræg orr-
usta sem stóð mánuðum saman, blóðug
og hryllileg. í nóvember hafði Sovéther-
inn náð að loka sjötta her Þjóðverja inni.
Kannski hefði mátt koma i veg fyrir ósigur, en dómgreind Hitlers var tekin að bila — hann
heimilaði ekkert undanhald. Um mánaðamótin janúar/febrúar var svo gott sem búið að
eyða þýska hernum. Að minnsta kosti 100 þúsund þýskir hermenn féllu. 90 þúsund voru
leiddir burt i fangavist og fáir sneru aftur. Hershöfðinginn Paulus var brotinn á sál og líkama
og liðsinnti upp frá þessu Sovétmönnum. Upp frá þvi var varla neinn vafi að Hitler væri bú-
inn að tapa stríðinu.
Treholt orðinn
blaðamaður
Bandaríski sendiherrann á íslandi, Sig Rogich, brá sér bæjarleið í ágúst á
flokksþing repúblikana í Houston. Viðvera hans virðist ekki hafa hjálpað for-
setanum mikið, en það var ekki af því að Rogich hafi ekki reynt. í nýjasta hefti
tímaritsins The New Republic segist ritstjóranum Fred Barnes svo frá 1 pisdi
sínum ffá Houston:
„Sig Rogich, sendiherra Bandaríkjanna á íslandi, datt í hug hvemig mætti
gæða kosningabaráttu Bush forseta lífi. Rogich er í raun og vem fjölmiðlaráð-
gjafi repúblikana og ffamleiddi einu sinni sjónvarpsauglýsingar fyrir Bush og
Reagan. Hann er sem sagt vanur að láta sér detta snjallræði í hug. „Fimmtug-
asta og fyrsta fylkið,“ sagði hann við annan ráðgjafa repúblikana hér. Ef Bill
Clinton er kosinn forseti, þá gera demókratar Washington D.C. að fimmtugasta
og fyrsta fylkinu. Þetta er „Willie Horton-mál“ þessara kosninga. Forsetinn
þarf ekki annað en að gera mál úr þessu og vera svo á móti því. Hinum ráðgjaf-
anum fannst sem Rogich væri líklega búinn að vera of lengi á íslandi."
KB
þjóðin. Það var mestanpart ffiður
í ríkinu og leppríkjunum, nema
hvað skæruliðahópar gerðu usla
austur í Úralfjöilum. Af íbúunum
voru ekki svo fáir meðlimir lög-
reglu- og hersveita á borð við SS,
KRIPO og ORPO, en í miklum há-
vegum voru líka hafðir verkffæð-
ingar og tæknimenn sem sáu um
að framleiða ódýrar vörur fyrir
markaði í bandalagslöndunum og
víðar og notuðu til þess fólk úr
austurálfu sem hafði verið hneppt
í ánauð og þrældóm.
Arískar fjölskyldur hrúguðu
niður ljóshærðum, bláeygum og
kynhreinum bömum, en þeir sem
spilltu kynstoffiinum með því að
leggja lag sitt við Pólveija eða slav-
neskt fólk lentu í þrælabúðum.
Hommar og aðrir sem bmgðu út
af venjulegri kynhneigð vom mis-
kunnarlaust teknir af lífi. Fyrir
svoleiðis fólk var ekki pláss í fyrir-
myndarríkinu. Bömum var kennt
að klaga foreldra sína fyrir lög-
reglu ef þeir hegðuðu sér ekki rétt.
Gyðingar voru á bak og burt
löngu. Allir höfðu komist upp í
vana með að leiða ekki hugann að
því hvað hefði orðið um allt það
fólk sem var horfið sporlaust.
Linz í Austurríki, fæðingarborg
foringjans, hét nú Hitlerpolis og
þar var meðal annars gríðarstórt
líkan af himingeimnum. í Berlín
hefði unnið
Clint styður
Maastricht
Jack Lang,
mennta- og menn-
ingarmálaráðherra
Frakklands, hefur
gegnt hlutverki sér-
staks áróðursstjóra
í baráttu Mitterr- aintEast.
anas forseta til að fa wooti
Maastrichtsamn-
inginn samþykktan á sunnudag.
Lang er ötull maður og hefur tekist
að fá í lið með sér ffægðarfólk sem
lýsir yfir stuðningi við samning-
inn. A listanum eru 300 manns,
meðal annarra kvikmyndastjörn-
urnar Gérard Depardieu, Cather-
ine Deneuve, rithöfundurinn
Marguerite Duras, enski poppar-
inn Elton John, söngvarinn Plac-
ido Domingo og svo náungi sem
býr hinum megin við hafið —
sjálfur Clint Eastwood, sem
reyndar er mikill vinur Frakklands
og Jack Lang...
voru menn í óðaönn að skreyta Si-
egesallé, breiðgötu sigursins, 123
metra breiða og 5,6 kílómetra
langa eða meira en tvisvar sinnum
lengri en Champs Elysées í París.
Á afmælisdaginn ætlaði foringinn
að standa upp á Sigurboganum
sem byggingarmálaráðherrann
Albert Speer hafði teiknað. Hann
var næstum fimmtíu sinnum
stærri en fyrirmyndin í París.
ÞJÓÐVERJAR ÁHUGALAUSIR
Þetta er í grófum dráttum bak-
svið nýrrar skáldsögu eftir Robert
Harris, 35 ára Breta sem meðal
annars hefur starfað sem blaða-
maður við The Sunday Times,
Observer og hjá BBC. Bókin heitir
Fatherland eða Föðurland og hef-
ur þegar verið þýdd á tólf tungu-
mál, en útgáfu mun að vænta víð-
ar í heiminum. Hún hefur undan-
farið verið metsölubók í Bretlandi
og Bandaríkjunum.
Þegar bókin kom út í Englandi
stóðu útlendir forleggjarar í bið-
röðum og buðu í útgáfuréttinn.
En í Þýskalandi var áhuginn ekki
ýkja mikill. Þar höfnuðu um tutt-
ugu útgefendur bókinni áður en
Haffmans Verlag í Zurich í Sviss
tryggði sér réttinn fyrir Þýska-
landsmarkað.
Annars er þetta í grundvallarat-
riðum spennubók, sem byrjar að
hætti svo margra spennubóka
Árið 1964 ríkir kalt
stríð milli Stór-Þýsk;
lands og Bandaríkj-
anna. Gyðingar eru
horfnir sporlaust. Ar
ískar fjölskyldur hrú
niður ljóshærðum oj
bláeygum börnum.
Þetta er sögusvið
skáldsögu sem fer sig
urför um heiminn.
Berlín 1964. Bæjarbúar er
óðaönn að undirbúa stórh;
sem haldin er í tilefni af 75 ára
mæli foringjans. Það er smáþíi
lofti, kalda stríðinu virðist vera
slota.
Kennedy Bandaríkjaforseti,
ekki John heldur eldri bróðir hans
Joseph, hefur ákveðið að heim-
sækja stór-þýska ríkið í fyrsta sinn
síðan friðarsáttmálinn var undir-
ritaður 1946.
Þá höfðu Bandaríkjamenn
neytt Japani til að gefast upp með
því að varpa atómsprengju á Hi-
roshima og Nagasaíd. En á sama
tíma hafði stríðsherrann Hitler
sent V-3-flugskeyti yfir New York.
Það hafði sprungið yfir borginni
og sýnt hyers hann væri megnug-
ur.
Bandaríkin og Þýskaland höfðu
gert með sér friðarsamning sem
gerði Þýskaland að langvoldug-
asta ríki Evrópu. íbúar ríkisins
voru ríflega 100 milljónir, land-
svæðið náði langt inn á sléttur
Rússlands.
Churchill, sem hafði goldið af-
hroð í stríðinu, bjó í útlegð í Kan-
ada. í Bandalagslöndunum, lepp-
ríkjunum sem lágu umhverfis
Þýskaland, gerðist aldrei neitt sem
ekki féll í kramið hjá Þjóðverjum.
Aðeins Sviss var eins og vin í eyði-
mörkinni, en bara af því það hent-
aði Þjóðveijum að leyfa þar njósn-
urum að leika lausum hala; þar
versluðu menn með ýmislegt
góss, eðalsteina, listaverk og gull
— bankahvelfingarnar geymdu
leyniskjöl og ógrynni fjár.
ÁNAUÐ OG ÞRÆLDÓMUR
í Stór-Þýskalandi bjó herra-
Rogich of lengi á fslandi?
með því að það finnst lík. Sögu-
hetjan, Xavier March, fulltrúi hjá
rannsóknarlögreglunni KRIPO, er
kallaður á vettvang og fer að rann-
saka málið. Allt í kringum hann
taka broddar í nasistaflokknum
að deyja eins og flugur, sumir
þeirra eru raunverulegar persón-
ur. March kemst að því að undir
yfirborði ríkisins kraumar spilling
og hnignun, samviska hans vakn-
ar; SS kemst á snoðir um athæfi
hans og spennan magnast þegar
March kynnist bandarískri blaða-
konu í Berlín, sem er að reyna að
grafast fyrir um sannleikann um
hver urðu örlög gyðinganna. Um-
heimurinn hefur enn ekki haft
neinar fréttir af því — saman
komast þau á snoðir um
Wannsee-ráðstefnuna í Berlín
1942 þar sem „lokalausnirí' á gyð-
ingavandamálinu var ákveðin.
SENNILEGIR SPÁDÓMAR EN
HÆPINN SAMANBURÐUR
Höfundinum Harris hefur yfir-
leitt verið hrósað fyrir það hvernig
hann notast við sögulegar stað-
reyndir til að skrifa bókina; spá-
sagnir hans um ffamtíð sem hefði
getað orðið þykja heldur ekki
ósennilegar. Hann grúskaði í fjög-
ur ár áður en hann byrjaði að
skrifa bókina og segir sjálfur að
hann hafi ekki búið til leiktjöldin,
það hafi Hitler og félagar hans gert
í skrifum sínum, loftköstulum og
draumórum.
Um tíma hafði Þýskaland ein-
hverja möguleika á að sigra Bret-
land og Sovétríkin í stríði. Það var
fyrir sléttum fimmtíu árum að
stríðsgæfan snerist við Stalíngrad.
En líkast til hefði Þýskaland aldrei
getað sigrað Bandaríkin. En hefðu
Bretland og Sovétríkin fallið, þá
hefðu Bandaríkjamenn varla get-
að aðhafst mikið í Evrópu. Þá
hefði líklega allt frosið fast í köldu
stríði, þar sem ríkt hefði ógnar-
jafnvægi atómvopna.
Líklega slær Harris naglann á
höfuðið þegar hann segir að
Þýskaland hefði þurft að gh'ma við
skæruliðaheri á útjöðrum ríkisins.
Sennilega hefðu þeir notið stuðn-
ings ffá Bandaríkjunum. Lögregla
hefði haldið áfram að vaxa og her-
inn hefði sem fyrr verið ríki í rík-
inu. Líkt og í kommúnistaríkjum
hefði tútnað út stétt skriffinna
sem smátt og smátt hefði orðið
undirlögð af spillingu og getuleysi.
Þetta Þýskaland hefði ekki getáð
keppt við hin kapítalísku Banda-
ríki og líklega hefði það ekki átt
lengri lífdaga en Sovétríkin.
En Harris hefúr líka ffeistast til
að draga fleiri ályktanir af bókinni
sinni, sumar þeirra orka kannski
dálítið tvímælis. í grein í Sunday
Times gefur hann í skyn að spá-
sagnir sínar hafi að vissu leyti
ræst:
„f mörg ár áttu Þjóðveijar engu
að ráða, en núorðið gerir enginn
neitt í Evrópu áður en þýski kansl-
arinn hefur ákveðið sig. Landið
var sameinað og það stærsta í Evr-
ópu. Berlín er aftur höfuðborg.
Þegar múrinn var rifinn söng
mannfjöldinn: „Deutschland,
Deutschland uber alles.“ Ungir
þjóðernissinnar vilja varðveita
hreinleika kynþáttarins, en hægri-
öfgamenn ráðast með offorsi á út-
lenda verkamenn. 1942 vildi
Walther Funk fjármálaráðherra
koma á fót bandalagi Evrópuríkja,
sem skyldi hafa samráð um efna-
hagsmál. Efnahagnum skyldi stýrt
af þýska ríkismarkinu, frá stór-
þýska þjóðbankanum í Berlín. Nú
er öllu stýrt af markinu og Kohl
vill að Evrópubandalagsbankinn
verði í Frankfúrt. Hin löndin eru
orðin eins og útkjálkar þýska
efriahagsstórveldisins."
Strax eftir að hann var náðaður
fyrir stuttu hélt norski njósnarinn
Arne Treholt til Grikklands, en
þar mun hann eiga
fjölda vina. Og nú
er Treholt búinn að
fá vinnu. Hann ætl-
ar að dvelja áffam í
Grikklandi, en
skrifa greinar um j\rne
ástandið á Balkan- yreilo|t
skaga fyrir A-press-
una svokölluðu í Noregi, en það
eru Arbeiderbladet og önnur blöð
sem eru í eigu sósíaldemókrata.
Treholt mun reyndar ekki fá fast
starf, heldur verður einhvers kon-
arlausapenni...
Vandi að feðra
krónprinsinn
f Harvard-há-
skólann í Massac-
husetts í Bandaríkj-
unum hefúr nú ver-
ið innritaður ungur
stúdent sem kallast
Frederik Henrik-
sen. Það var reynd-
ar reynt að innrita
hann undir öðru nafni, því vesal-
ings pilturinn á sér ekkert föður-
nafn og heitir bara Friðrik Dana-
prins. I Bandaríkjunum eru þeir
þó ekki ginnkeyptir fyrir kónga-
fólki og svoleiðis dellu og vildu að
drengurinn hefði föðurnafn eins
og önnur ungmenni. Og því var
hann í snarhasti kenndur við föð-
ur sinn, Hinrikprins. En af því að
hann er enginn almúgapiltur hefúr
hann með sér tvo lífverði sem
fylgja honum hvert fótmál. Þó
tókst sonum Helmuts Kohl kansl-
ara og Rajivs Gandhi að komast af
án lífvarða og hið sama gerir dóttir
Als Gore varaforsetaframbjóð-
anda. Hitt er gott að vita fyrir lýð-
ræðissinna að prinsinn fær engan
styrk, en það fær hins vegar ís-
lensk alþýðustúlka, Guðfríður
Lilja Grétarsdóttir...
F. Hendrik-
sen
Ef Hitler
slrí