Pressan - 17.09.1992, Blaðsíða 32

32
FIMMTUDAGUR PRESSAN 17. SEPTEMBER 1992
PRÍSSAN/JIM SMART
BRYNÍA BENEDIKTSDÓTTIR
Hamingjusöm þegar
leikarinn stíeur með
Hermenn nái í hjálma... bó-
hemar og peysulið fari niður á
saumastofu. — Það fer augljós-
lega fram leikæfing í þessu húsi en
það er ekki fyrir ókunnugan að
rata um ranghala þess. Makalausir
þessir krókar og kimar. Allt þetta
fólk. Allir þessir búningar. Sviðið
er þó ætíð á sínum stað og þar sit-
ur leikstjórinn, einbeittur, tilbú-
inn. Tilbúinn að fylgja hverju
smáatriði eftir þar til hver einasti
agnúi er horfinn og sýning getur
hafist.
Brynja Benediktsdóttir er að
glíma við frumuppfærslu leik-
verksins Dunganons eftir Björn
Th. Björnsson og vinnur í fyrsta
sinn á stóra sviðinu í Borgarleik-
húsinu, en hún hefúr lengst af alið
manninn í öðru leikhúsi, ekki
minna þekktu. Það er lífskúnstn-
erinn Dunganon sem fær hana til
að gleyma umheiminum og
sökkva sér ofan í líf horfinna ára.
Ógnvekjandi en
heillandi leikstjórn
Hver er leikstjórinn Brynja
réttjyrir frumsýningu?
„Það er í senn bæði ógnvekj-
andi og heillandi að vera leikstjóri
sem glímir við frumuppfærslu á
leikriti. Heillandi vegna þess að
allt sem við gerum er nýtt og við
erum að finna upp hluti til að tjá
eða túlka verkið, sem enginn hef-
ur gert á undan okkur. ðgnvekj-
andi því ekki er hægt að styðjast
við lausnir annarra eins og í leik-
ritum sem hafa verið margreynd á
leiksnði áður.
Mir líður óskaplega vel og ég
varð mjög stolt af leikurunum
mínum í síðustu viku á því augna-
bliki sem þeir þurfiu ekki lengur á
mér að halda. Þá líður leikstjóran-
um best, þegar hann finnur að
leikararnir eru sjálfir farnir að
skapa og ná valdi yfir því sem þeir
eru að gera. Þá getur leikstjórinn í
raun komið sér í burtu.“
Er uppsetning leikverks líkt og
að ala barn sem vex úr grasi og
flýgursvo úrhreiðrinu?
„Nei. Þetta barn fæðist og vex
úr grasi en verður síðan gestur hjá
manni sem maður losnar ekkert
við. Það verður að hlú að því og ég
hef alltaf haft þann háttinn á að
fylgjast með sýningum. Leikurun-
um finnst það gott að leikstjórinn
komi á sýningar vegna þess að á
stundum vill koma þreyta í sýn-
ingarnar og þá þarf að fn'ska hlut-
ina upp.“
/ vinnu ertu mjög ákveðin.
Hvar í œfingaferlinu mcetir leik-
stjórinn leikurum sínum?
„Það byrjar með því að það tek-
ur leikarann langan tíma að læra
textann sinn og stöðumar það vel
að hann þurfi ekki að skenkja
þeim þáttum hugsun meir. Þegar
því er náð er hægt að fara að kafa í
persónusköpunina af einverju viti
og þá koma stundum frá leikaran-
um sjálfúm mun betri lausnir en
ég hafði séð fyrir varðandi hans
eigin rullu. Leikari hefur eðlilega
ekki yfirsýn yfir heildina en ég er
alltaf svo hamingjusö'm þegar
leikarinn stígur með mér þennan
dans og dansar miklu betur en
mig hafði órað fýrir.
Það er ákaflega margþætt að
vera leikstjóri. I’ starfi hans felst til
dæmis ákveðin verkstjórn, ákveð-
in sálfræði og stundum þarf hann
jafnvel að vera eins og geðlæknir.
Einnig þarf hann að hafa yfirsýn
yfir verkið og sjá það fyrir sér. Sjálf
tek ég ekki að mér leikverk fýrr en
ég er búin að finna því hugmynd
og aðferð. Þá legg ég upp í vinnu
með leikmyndateiknara og höf-
undi, og ef til vill tónskáldi ef
þannig ber undir. Þá fyrst er hægt
að fara að velja leikarana. Leik-
stjórar nota óskaplega mismun-
andi aðferðir til að ná fram því
besta úr verkinu og leikaranum og
markmið þeirra er ef til vill ekki
alltaf það sama. Mitt markmið er
að skerpa skáldskap verksins með
öllum þeim meðulum sem mér
eru tiltæk innan leikhússins. Leik-
stjórn er svo margslungin og í
starfi mínu sem snýr að sjálfum
leikaranum hefur reynsla mín
sem leikari vegið þungt.“
Óvænt uppákoma sem
rýtinguríbakið
Þetta erfyrsta uppfærsla þín í
Borgarleikhúsinu.
„Eg hef áður sett upp sýningu
með Leikfélagi Reykjavíkur en
þetta er fyrsta uppfærsla mín í
þessu leikhúsi og það er ekki hægt
að kjósa sér betri aðstæður. Mér
þykir mjög gott að vinna við stór
svið þótt auðveldara sé að eiga við
þau litlu, bæði fyrir leikara og leik-
stjóra. Það fylgir því hins vegar
visst frelsi og viss krafa um
reynslu og útsjónarsemi að vinna
á'stóru sviði.“
Þú varst lengi í Þjóðleikhús-
inu og töluverður ágreiningur
þegar farsœlum staifsferli þínum
lauk þar. Var sárt aðfara þaðan
eða fylgdi því eftirsjá?
„Eg hélt upp á þrjátíu ára
starfsferil minn hjá Þjóðleikhús-
inu á sviði Borgarleikhússins 31.
ágúst síðastliðinn, því daginn eftir
gekk brottreksturinn í gildi. I þrjá-
tíu ár hef ég með starfi mínu verið
að skapa mér nafn sem listamað-
ur. Það nafn skiptir máli fýrir mig
en ekki hvort ég skipti um starf
eða breyti um vinnustað. Þessi
óvænta uppákoma stakkst eins og
rýtingur í bakið á fólki sem var
búið að gefa leikhúsinu alla sína
alúð og elsku sem það lagði fram
með vinnu sinni. Ef leikhússtjóm-
in hefði gengið hreint til verks
hefði verið hægt að afgreiða þetta
á allt annan hátt og í mínu tilfelli
hefði til að mynda verið hægt að
gefa einhverja ástæðu, ef til vill þá
að aðrir væru mér svo mildu
fremri. Venjulegt hugsandi fólk,
sem fýlgdist með því þegar þarna
var skýringarlaust sagt upp hópi
starfsmanna, ályktar eðlilega að
við sem vorum látin fara séum
vanhæf af einhverjum orsökum
og það sé jafnvel eitthvað að okk-
ur. Það heldur sjálfsagt að þarna
fari ýmist alkóhólistar, dópistar
eða geðsjúklingar... eða það sem
er svo auðvelt að segja: „Þau eru
svo erfið.“ Þetta er erfitt að sætta
sigvið."
Er það ekki listamönnum
nauðsynlegt að flytja sig til í
starfi?
„Leikhúsfólk á fslandi hefur
gífurlega alhliða reynslu, því
vegna fámennisins fær það tæki-
færi til að vinna í útvarpi, sjón-
varpi og með frjálsum leikhópum.
Við öll, sem töldumst fastráðin,
höfðum okkar fýrstu tíu til tólf ár
unnið með ffjálsum leikhópum og
vorum á þeim tíma síður en svo á
föstum samningi. Það er ekki eins
og við höfúm verið ráðin reynslu-
laus að þessu leikhúsi og ég taldi á
sínum tíma að ég hefði verið ráðin
til hússins einmitt vegna reynslu
minnar og hæfni. En ef til vill er
lítill áhugi fýrir reynslu fólks nú-
orðið.“
Hvernig tilfinning er það að
starfa nú í Borgarleikhúsinu -
stóru leikhúsi, nýju leikhúsi?
„Ég hef unnið með mörgum
listamannanna áður, en þeir velj-
ast eftir vali leikstjórans í hverja
sýningu, tækniliðið er fámennt en
sérstaklega góðmennt. Valinn
maður í hverju rúmi. Nú hef ég
það ekki á tilfinningunni að ég sé
að bjarga einhverju fyrir horn,
eins og ég hafði svo oft á tilfinn-
ingunni áður. Nú finn ég að leik-
hússtjórnin fýlgist með starfi
mínu full áhuga og hjálpsemi og
er ekki í samkeppni við mann.“
Þar fer skaftfellskur haus
Það er Dunganon eftir Björn
Th. Björnsson sem þú ert að setja
upp. Hver varþessi Dunganon?
„Galdrakarlinn Dunganon var
lífskúnstner sem fæddist á Seyðis-
firði 1897, ólst upp í Færeyjum og
ól síðan aldur sinn í Kaupmanna-
höfn og í mörgum stórborgum
Evrópu, flæktist frá Kaupmanna-
höfn til Spánar, frá Spáni til
Frakklands og var í Belgíu um
tíma. Hann var eins og jójó milli
Kaupmannahafnar og Berlínar í
stríðinu, þar sem hann var þulur í
þýska útvarpinu. Alla tíð taldi
hann sigþó íslending.
Sumir hafa haldið hann vera
fígúru eða eitthvað skrítinn en
hann var svo sannarlega með
báða fætur á jörðinni. Ég býst við
að með lífi sínu hafi hann átt mik-
ið erindi við samtíð sína sem lista-
maður og hann taldi sig ekki eftir-
bát manna á borð við Gunnar
Gunnarsson, Kamban og Laxness.
Hann orti á mörgum tungumál-
um og var á vissan hátt málasnill-
ingur. En hann þreifst ekki á ís-
landi — var maður stórborgar-
innar — og því var hann hér að-
eins í eitt ár eða svo. Nafnið Dung-
anon tók hann sér ásamt fleiri
nöfnum, en skírnamafn hans var
Karl Einarsson."
Þú manst eftir honum.
„Ég man eftir honum þar sem
hann gekk yfir Tjamarbrúna, árið
1961, og hann heilsaði mér mjög
séntilmannlega. Þá man ég eftir að
hafa hugsað: „Það má mikið vera
ef þetta er ekki skaftfellskur haus,“
og mikið rétt, því seinna er ég átti
orðaskipti við hann komst ég að
því að faðir hans, Magnús Einars-
son, var fæddur á sama bæ og
amma mín, Steinsmýri í Meðal-
landi austur í Skaftafellssýslu. Síð-
ar var ég á Landsbókasafninu, en
þar sat hann alltaf og las. Mér
fannst hann svo furðulegur því
hann las ekkert annað en blöðin
og skrifaði stöðugt upp úr þeim.
Það þótti mér skondið. Einnig
man ég eftir klæðaburðinum og
fasinu.
Það er gott að hafa hitt mann-
inn, en ég hef eytt miklum tíma í
gagnasöfnun, talað við fólk sem
þekkti hann og svo kemur maður
ekki að tómum kofunum þar sem
höfundurinn, Björn Th. Björns-
son, er, hann er auðvitað sérfræð-
ingur í fyrirmyndinni. Leik-
myndateiknarinn, Sigurjón Jó-
hannsson, skerpir einnig mynd-
ina því hann var vinur Dungan-
ons og gæti þess vegna verið ein
persónan í leikritinu. Ég sjálf man
aðeins eftir honum sem svip-
mynd.“
Hvaða erindi á þessi maður,
þessi Dunganon, við okkur í
dag?
„Við verðum að muna það að
leikritið sem ég er að setja upp er
ekki sagnfræði. Persónan í aðal-
hlutverkinu byggist hins vegar á
Dunganon, sem var uppi á þess-
um tíma, og lífshlaupi hans. Á
vissan hátt var hann snillingur.
Hann bjó við þennan lífsháska
sem stríðið var og lífsháska þess
manns sem verður að hafa ofan í
sig og á. Dunganon vann ekki eins
og aðrir, var aldrei í fastri vinnu.
Haft er eftir honum: „Við sem
vinnum í andans heimi höfum
ekki efni á að kaupa dýrt dót.“
Hann var því ekki að safna jarð-
nesku góssi. Hann þurfti óskap-
lega lítið til að lifa af þrátt fýrir að
hann væri nautnamaður á ýmsa
hluti eins og konur, tóbak og vín.
Hann var á skjön við kerfið en lifði
samkvæmt sínu eigin kerfi og eig-
in siðfræði, sem hann stóð við.
Hann lifði í andans heimi, orti
ljóð, samdi lög og málaði mynd-
ir.“
Á leið til Grænlands
Hjalti Rögnvaldsson leikur
Dunganon. Hvernig tókst þér að
fá hann heim?
„Ég fór yfir allan leikaraskar-
ann til að velja þann sem væri
hæfastur til að leika Dunganon og
þá stóð Hjalti upp úr. Ég hafði
annan einnig í huga en treysti þó
Hjalta betur. Hjalta hafði ég kennt
í Leiklistarskóla Þjóðleikhússins
og leikstýrt honum áður og vissi
því að hverju ég gekk. Hann er al-
veg dásamlegur leikari og Dung-
anon hefur tekið sér bólfestu í
honum þennan stutta tíma sem
við höfum haft til að æfa. Hvers
getur leikstjóri krafist frekar?“
Hvað er á döfinni að þessari
uppsetningu lokinni?
„Ég mun vinna með Silamiut,
fyrsta grænlenska atvinnuleik-
flokknum, sem starfar í Nuuk,
ásamt Hallveigu Thorlacius. Þetta
er leikhús þar sem blandað verður
saman brúðuleik og leik, lifandi
mannvera í barnaleikriti eftir
Hallveigu. Það verður gaman að
takast á við þetta verkefni. Að því
loknu er ætlunin að ég vinni við
litla kvikmynd og má því segja að
ég fari líka utan sem kvikmynda-
gerðarmaður. Þegar heim kemur
fer ég að vinna að verkefnum sem
ég er með á minni könnu vegna
starfslauna listamanna, og þá
hyggst ég vinna með grísk leik-
verk og eigið handrit."
Telma L Tómasson