Pressan - 24.09.1992, Blaðsíða 19

FIMMTUDAGUR PRESSAN 24. SEPTEMBER 1992
19
E R L E N T
Sýklar hafa feiknarlega
aðlögunargáfu. Frá
vinstri sýkill sem veld-
ur ígerð í sári, sýkill
sem veldur lungna-
bólgu, kóleru-sýkill og
sýkill sem veldur heila-
himnubólgu.
Sýklar eru klókari en menn
Fyrir aldanjórðungi skirrtust menn ekki við að lýsa yfir sigri í stríðinu gegn smitsjúkdómum. Þar voru menn helst til fljótir á sér. Sýklalyf, sem unnu
auðveldlega á meinum á borð við berkla, lungnabólgu og blóðeitrun, duga ekki eins vel og áður. Það kann að vera að sýklarnir séu aftur að ná yfir-
höndinni. Læknar telja margir að afleiðingarnar geti orðið skelfilegar.
Alexander Fleming, læknir sem fann upp pensillín af hendingu og
gerbreytti þannig læknavísindunum. Eftirmenn hans notuðu sýkla-
lyf af slíkum ákafa að I sumum tilvikum var það eins og að nota fall-
byssu til að drepa flugu.
Hræðilegar smitsóttir herjuðu á
mannkynið árþúsundum saman
og bárust heimshluta á milli. Það
var ekki fyrr en fyrir fáeinum ára-
tugum að mönnum virtist að upp
væri runnin ný og fögur öld þar
sem þessar plágur væru sem næst
úr sögunni. Árið 1969 lýsti Wilii-
am Stewart, sem þá var landlækn-
ir og æðsti yfirmaður heilbrigðis-
mála í Bandaríkjunum, því yfir að
það væri tímabært að „skrá niður-
lagið á sögu smitsjúkdóma". Ste-
wart tjáði bandaríska þinginu að
vopnabúr sýklalyfjanna væri svo
fullt að framvegis yrði hægt að
halda í skefjum sjúkdómum á
borð við bólusótt og berkla, blóð-
kreppusótt og barnaveiki, kóleru
ogmalaríu.
Alis staðar voru læknar jafn-
bjartsýnir. Þeir fylgdu ráði banda-
rískra heilbrigðisyfirvalda sem
hvöttu til að upp frá þessu yrði öll-
um kröftum og ráðum beitt til að
vinna bug á drepsjúkdómum nú-
tímans. í mörgum suðlægum
löndum var lokað stöðvum sem
ædað var að rannsaka hitabeltis-
sjúkdóma. Fé sem hingað til hafði
verið varið í að kanna smitsjúk-
dóma var beint annað. Nýir sjóðir
urðu til og tútnuðu út, þeim fjár-
munum var varið til rannsókna á
krabbameini og hjarta- og æða-
sjúkdómum.
En þegar allir héldu að unnist
hefði sigur á bakteríunum sneru
þær aftur til að refsa hinum
hrokafullu læknum. „Við hlupum
á okkur,“ skrifaði bandaríski sér-
fræðingurinn Richard Krause í
nýlegu hefti bandaríska vísinda-
tímaritsins Science. „Við gleymd-
um að örverur eru lífsform sem
hefur ótrúlega aðlögunarhæfi-
leika.“
Staðhæfmg Krauses er í sam-
ræmi við niðurstöður fleiri höf-
unda sem fjaila um að sýklar séu
aftur að ná sér á strik í þessu hefti
Science. Harold Neu, prófessor
við Columbia-háskóla í New York,
skrifar að „veirur og sýklar séu
manninum slyngari. Þær séu til í
milljarðatali og þær kunni að
breyta erfðaeiginleikum sínum til
að verjast óvinum sínum, lyfjun-
um sem maðurinn hefur búið til í
því skyni að ráða niðurlögum
þeirra".
Læknarnir sem skrifa í Science
telja að það séu tugir sýklategunda
sem hafa þróast með þeim afleið-
ingum að þær hafa byggt upp
mótstöðuafl gegn lyfjum sem er
beint móti þeim.
ÚTBREIÐSLA SJÚKDÓMA
HRÖÐ
Það er líka fleira sem bendir til
að orð Stewarts um sigurinn yfir
smitsjúkdómum hafi verið heldur
fljótfærnisleg. Samkvæmt skýrsl-
um alþjóðaheilbrigðisstofnunar-
innar WHO í Genf má nefnilega
Ijóst vera að smitsjúkdómar eru
ennþá aðaldánarorsökin víðast
hvar. Þeir heimta fleiri mannslíf
en krabbamein og hjartasjúkdóm-
ar. Árið 1991 er til dæmis talið að
4,3 milljónir barna hafi dáið vegna
sýkinga í öndunarfærum (t.d.
lungnabólgu), um það bil milljón
manns úr malaríu, en 2,9 milljónir
manna úr berklum. Árlega grein-
ast um 8 milljónir nýrra berklatil-
fella.
Vissulega heija þessir smitsjúk-
dómar fyrst og fremst í þriðja
heiminum, þar sem hreinlæti er
mjög ábótavant og læknishjálp
frumstæð. Sýklalyf eru þó vfða
fyrir hendi og víst að ástandið
myndi hríðversna ef áhrif þeirra
minnkuðu til muna.
Þetta má til dæmis sjá á malaríu
sem er landlæg í Thailandi og ná-
lægum löndum. Fulltrúar lyfjafýr-
irtækisins Wellcome hafa nýlega
staðhæft að innan fimm ára verði
ekki hægt að meðhöndla mörg
malaríutilfelli með þeim lyfjum
sem nú þekkjast. Kínín, sem lengi
dugði, gerir ekki gagn og skyld
efni eins og chloroquin og me-
floquine hafa misst áhrifamátt.
Það fylgdi sögunni að innan tíðar
yrði ekki hægt að ábyrgjast að lyf
sem ferðamenn taka með sér í
fjarlægar deildir jarðar myndu
virka gegn malaríu.
En það eru ekki einungis ferða-
menn frá Vesturlöndum sem eru í
hættu. Nú ferðast menn milli
heimshorna á fáeinum klukku-
tímum. Á tíma svo mikilla sam-
gangna geta sjúkdómar á borð við
mislinga og rauða hunda breiðst
mjög hratt út yfir álfur og megin-
lönd. Áðurnefndur Krause segir
að útbreiðsla inflúensufaraldurs
um heiminn sé núorðið ekki
spurning um nema nokkrar vikur.
Enn sem komið er eru Vestur-
landabúar þó að mestu óhultir
fýrir helstu smitsjúkdómum. Það
þýðir samt ekki að menn búi við
fullkomið öryggi hérna megin í
veröldinni. Læknar í Þýskalandi
hafa þegar þóst merkja að algeng-
ar bakteríur á borð við þær sem
valda lungnabólgu eða bióðeitrun
hafi myndað mótstöðu gegn einu
eða fleiri sýklalyfjum.
LÆKNAR OFNOTUÐU SÝKLA-
LYF
En læknar eru heldur ekki al-
saklausir í þessu máli. Eins og
flestir vita hafa þeir verið ósparir á
að útdeila í gríð og erg þeim 150
tegundum sýklalyíja sem hafa ver-
ið þróaðar síðan pensillínið var
fundið upp, stundum þegar þess
er kannski ekki brýn þörf. „Við
þurfum ekki Kadiljáka þegar við
komumst leiðar okkar á Volks-
wagen,“ skrifar áðumefndur Neu,
sérfræðingur í New York, sem
gagnrýnir mis- og ofriotkun sýkla-
lyfja. Hann á við að þeim hafi ver-
ið dælt í sjúklinga, oft án fullnægj-
andi sjúkdómsgreininga og í slíku
magni og styrk að nægt hafi til að
strádrepa allar bakteríur margfalt.
En þær bakteríur sem lifðu af
virðast hafa komið sér upp mót-
stöðuafli, sem þeim virðist lagið
að miðla til annarra baktería.
Lyfjaiðnaðurinn var sífellt að
finna upp ný og betri lyf, þau vom
kynnt læknunum sem tóku þau í
notkun —. í sumum tilvikum var
þetta eins og að nota fallbyssu til
að drepa flugu. Menn óðu sem-
sagt áfram. Samt þykir víst að á
flesta smitsjúkdóma sem tíðkast á
Vesturlöndum hefði fyllilega dug-
að að nota sýklalyf sem voru þró-
uð fyrir 30 árum. í Þýskalandi
virkar til dæmis gamaldags pens-
illín enn á 98 prósent sjúklinga.
FEIKNARLEG AÐLÖGUNAR-
GÁFA
Hraðast virðist mótstöðuafl
sýklanna eflast þar sem baráttan
gegn þeim er hörðust og þar sem
þeir breiðast hraðast og auðveld-
ast út — á sjúkrahúsum, í fangels-
um, skólum eða barnaheimilum.
Harold Neu sérfræðingur neydd-
ist til dæmis til að loka bráðamót-
töku sjúkrastöðvar í New York
ekki alls fyrir löngu, sökum þess
að þar breiddist út bakteríutegund
sem engin sýklalyf náðu að kveða
niður. Ekki var hægt að opna
móttökuna aftur fýrr en Neu hafði
náð að einangra sýkilinn og þróa
mótefni. Þá fýrst fengu sjúkling-
amir bót meina sinna, en einn var
þó látinn.
Þetta var vissulega sigur, en
læknar em þó svartsýnir á að þeir
verði alltof margir í framtíðinni.
Saga baráttunnar gegn bakteríun-
um þykir nefriilega sýna að þessar
örvemr hafa feiknarlega aðlögun-
argáfu og virðast geta lagað sig að
sérhveiju nýju sýldalyfi. Þær hafa
ýmsar aðferðir til að verjast. Nátt-
úrlega drepast bakteríur í millj-
ónatali þegar sýklalyf eru notuð.
En þær sem lifa af bregðast við af
mikilli kænsku. Þær virðast geta
gert breytingar á erfðalegu skipu-
lagi sínu og líkt og lokað dyrunum
sem hin banvænu lyf komast í
gegnum. Aðrar bakteríur koma
sér upp eins konar dælukerfi sem
losar út aukaefnin hættulegu, enn
aðrar framleiða ensím sem trufla
virkni sýklalyfjanna.
Það er ljóst að læknar og lyfja-
fræðingar þurfa að berjast gegn
þessari vá á ýmsum vígstöðvum.
Almennt er talið að það sé ekki
nóg að þróa einungis ný og ný lyf.
Einnig sé nauðsynlegt að koma á
fót alþjóðlegu eftirlitskerfi sem sé
ætlað að fýlgjast með að bakteríu-
tegundir sem orðnar eru ónæmar
gegn lyfjum breiðist ekki út um
allan heim.
Líklega þurfa læknar líka að
endurskoða vinnubrögð sín. Til
að koma í veg fýrir sýkingar verða
kröfur um hreinlæti ábyggilega
enn harðari en áður. Og sam-
kvæmt tímaritinu Science þurfa
læknar sem eru vanir að dæla út
sýklalyfjum í miklu magni og
styrk að læra að nota lyfin af meiri
kostgæfhi og nákvæmni.
Hagur
indíána
vænkast
Frumbyggjar Kanada,
indíánar, hafa mátt þola
miklar raunir og óréttlæti af
hendi hvíta mannsins, verið
hraktir af landsvæðum sín-
um og sviptir öllum réttind-
um. í kjölfar atvinnuleysis
og vaxandi örbirgðar hafa
margir indíánar misst fót-
festuna í lífinu og hellt sér
út í víndrykkju og eiturlyfja-
neyslu, svo ömurlegt þykir
upp á að horfa. Nú er þó
loks útlit fyrir að hagur hins
hrjáða minnihluta fari að
vænkast, en í stjórnarskrár-
frumvarpi ríkisstjórnarinnar
er nú f fyrsta sinn kveðið á
um sjálfsákvörðunarrétt
indíána. Alls eru um 500
þúsund indíánar opinber-
lega á skrá I Kanada. Hafa
stjórnvöld í landinu varið
gífurlegu fjármagni í þágu
þeirra á ári hverju og þar
með reynt að vinna gegn
hnignun og siðspillingu
meðal þessara frumbyggja
landsins, en án árangurs.
Indíánar hafa í mörg ár bar-
ist fyrir bættum kjörum og
segja peninga hins opin-
bera ekki koma neinum að
gagni. Það sem þeir vilji sé
réttur til sjálfsákvörðunar
og aðeins þau sjálfsögðu
mannréttindi geti komið f
veg fyrir að indíánar bugist
af örvæntingu, lendi á göt-
unni eða hafni í fangelsi.
Kasparov lætur
Fischer fá það
óþvegið
I viðtali í nýútkomnu hefti
þýska tímaritsins Der Spiegel tal-
ar Garrí Kasparov, heimsmeist-
ari í skák, vítt og breitt um íýrir-
rennara sinn Bobby Fischer og
ber honum ekki mjög fallega
söguna. Kasparov er meðal ann-
ars spurður hvort hann muni eft-
ir einvíginu 1972. Hann segist þá
hafa verið níu ára strákur með
móður sinni í ffíi í Kákasusfjöll-
um. Alls staðar hafi menn fýlgst
með einvíginu, þetta hafi ekki
síður verið einvígi milli tveggja
þjóðfélagskerfa. En þótt hann
hafi verið ungur segist hann hafa
áttað sig á því að Fischer hafi
opnað nýjar dyr í skákinni.
Um einvígið sem heldur áfram
í Belgrad eftir nokkra daga segir
hann að nú séu öldurnar gengnar
yfir. Hversdagurinn ríki aftur. Fi-
scher sé ekki nógu mikill maður
til að halda athygíinni.
Kasparov segist varla óttast að
Fischer nái fýrri styrkleika. Þetta
sé ekki ósvipað tennismeistaran-
um Björn Borg, sem eigi enga
möguleika lengur. Núorðið sé
teflt í annarri vídd. Fischer yrði
fýrir miklum vonbrigðum, ef
hann væri þá á annað borð heill á
geðsmunum. Kasparov ætlar að
hann hafi ekki fleiri en 2.600
skákstig sem myndi tryggja hon-
um 42. sætið á heimsstigalistan-
um.
Kasparov; setur Fischer í 42. sæti á heims-
stigalistanum
segist láta þau sem vind um eyru
þjóta. Hann muni hins vegar
ekki etja kappi við Fischer nema
hann sýni fram á að hann sé betri
skákmaður en hann virðist vera
og ef heimsbyggðin telji að skák-
gáfa Fischers sé mikilvægari en
fr amferði hans og ljót orð.
Kasparov er einnig spurður
hvort eitthvert vit sé í að kalla Fi-
scher heimsmeistara. Það finnst
honum náttúrlega ffáleitt. Þarna
sitji þessi náungi sem geti ekki
haldið uppi almennilegum sam-
ræðum, tefli illa og eyðileggi goð-
sögnina um sjálfan sig — mestu
goðsögn í sögu skáklistarinnar.
Kasparov endur-
tekur það sem hann
sagði í viðtali við Jón
L. Árnason í DV að
skákirnar í einvíginu
séu lélegar, hann sjái
ekkert áhugavert í
þeim. Fischer geri
mörg mistök. Skákin
hafi líka breyst að
því leyti að varnar-
tækni sé orðin miklu
þróaðri en á mektar-
árum Fischers,
meira að segja hann,
heimsmeistarinn,
geti átt í erfiðleikum
með að rjúfa varnir
hjá miðlungsskák-
mönnum. Því ætti Fischer ekki
möguleika á sterku skákmóti.
Ungu skákmennirnir myndu
ekki bera neina virðingu fýrir
honum. Kasparov gefur líka lítið
út á verðlaunaféð í einvíginu og
segir að það séu áróðurspeningar
Serba. Nær væri að gefa Fischer 5
milljónir dala fyrir allt það sem
hann hefði gert fyrir skákina á
árum áður. Sjálfur hefði hann
vísast getað teflt í Medellín fýrir
eiturlyfjakónginn Escobar og
fengið 15 milljónir dala fýrir vik-
ið.
Kasparov lýsir eðlilega van-
þóknun á ljótum orðum sem Fi-
scher heftir haft um gyðinga, en