Pressan - 26.11.1992, Blaðsíða 3

FIMMTUDAGUR PRESSAN 26. NÓVEMBER 1992
B 3
Thor með endurminningabók
GAGNRÝNANDI SEM
LÝGUR ER RÉTTDRÆPUR
PRESSAN/JIM SMART
„Ég geri ævinlega það sem mér
finnst ég verða að gera. Stundum
reyni ég að komast undan því og
finn mér eitthvað til dundurs. En
svo kemst maður ekki undan því
sem maður á að gera, það er mín
reynsla.
Þetta er ekki sagnfræði eða
nein fræði. Þetta eru hugleiðingar
og mín sjón, mjög persónuleg, og
ekki sannfræði í almennum skiln-
ingi nema þetta er það sem mér
finnst satt og þá verður að ráðast
hvort það verkar þannig á aðra.
Bókin á að tala sjálf ótrufluð af
höfundinum. Höfundurinn vinn-
ur sitt verk og verður að vera einn
með það. Þegar höfundur hefur
iokið við bókina er hans þætti lok-
ið og þá er hann reyndar sá sem
einna síst getur lagt eitthvað til
málanna. Um Ieið kemur annað
fólk til sögunnar sem er miklu
færara að tala um hana, og það er
gagnlegra að heyra hvað því finnst
heldur en hvað höfundi þykir um
eigið verk. Tilfinningar hans eru í
bókinni. Það sem skiptir máli:
Hugsanir hans og tilfinningar. Ef
þær eru ekki þar þá er þar heldur
ekkert sem bjóðandi er upp á.
Gagnrýni? Mér finnst að gagn-
rýnandi eigi að hafa vinnufrið fyr-
ir listamönnum og ég kann ekki
við að listamenn setjist að gagn-
rýnendum og hamist á þeint og
djöflist á þeim og geri þeim upp
allar illar hvatir. En ef maður und-
ir því yfirskyni að vera gagnrýn-
andi lýgur vísvitandi þá er hann
réttdræpur, ef einhverjir nenna að
taka verkið að sér. En hafi ég
ástæðu til að ætla að gagnrýnandi
vinni samviskusamlega og segi
hug sinn þá virði ég það og engu
skiptir hvemig ég kem út úr því.
Gagnrýnendur eru misjafnir.
Sumir hafa margt sem höfundur-
inn hefur ekki eins og til dæmis
tækni til að skilgreina verkið,
skoða það, gera grein fyrir því,
kynna það fyrir öðrum.
Forvitni er einn þeirra eigin-
leika sem mikilvægt er að gagn-
rýnandi búi yfir og það sem mað-
ur saknar að sjá ekki meira af, ég
veit ekki hvort ég má kalla það
hrifnigáfu. Mér finnst mjög æski-
legt að tengsl séu milli hugar og
hjarta. Það er stundum eins og
menn séu hræddir við að missa
snúm úr erminni með því að sýna
að þeim komi málið við. Mér
finnst dapurlegt að menn fjalli um
myndlistarsýningu eða bók án
þess að hafa á tilfinningunni sjálf-
ir að þeim komi málið við. Og ein-
lægni og heillyndi má ekki vanta
ásamt hæfileikanum til að skil-
greina hvað er plús og hvað er
mínus. Þetta er ábyrgðarstarf,
þetta er erfitt starf, held ég.
En það er sama hvað þú vinn-
ur, þú getur gert það vel og illa,
það skiptir ekki máli hvort þú ert
gagnrýnandi eða rithöfundur eða
eitthvað allt annað. Mitt starf er
vinna, þannig vil ég skilgreina
það. Þetta er mitt Iíf.“
Thor í sínu
bestaformi
THOR VILHJÁLMSSON
RADDIRIGARÐINUM
MÁL OG MENNING1992
★★★★
í verki sem ekki verður
k Ikallað annað en meist-
J^^jparalegt laðar Thor Vil-
hjálmsson fram myndir af ætt-
mennum sínum og samferða-
mönnum. Enginn skyldi ætla að
hér væri einungis á ferð prívatbók
fyrir ættfræðisjúka fslendinga. Því
síður eru hér sjálfhverfar dek-
urlýsingar sem engan varða nema
þá sem næst standa. Hér er allt
annað og svo miklu meira á ferð.
Thor Vilhjálmsson hefur af
ýmsum verið gagnrýndur fyrir að
hafa gefið lítt gaum að persónu-
sköpun í skáldsögum sínum. Hið
tíða nafnleysi skáldsagnapersóna
hans kann að hafa ýtt undir þessa
skoðun. Viðhorfið virðist mér
reyndar byggt á mikilli einföldun
og Thor andmælir því beinlínis í
þessu verki sínu. En hver sem
skoðun manna er á persónusköp-
un í skáldverkum höfundar þá fær
enginn neitað því að greinasöfn
og minningabækur Thors hafa
opinberað skarpa sýn á menn og
umhverfi. Þar er oft eins og á ferð
sé snjall sálgreinandi sem býr nið-
urstöðum sínum listrænan bún-
ing. Það er til dæmis vafamál
hvort til er markvissari lýsing í
styttra máli á persónu Jónasar frá
Hriflu en þessi úr minningabók
Thors um Svavar Guðnason:
„Hann var glámskyggn með leiftr-
um og gáfaður á pörtum og stór-
brotinn í ýmsum framkvæmdum
og áformum en nokkur vansmíði
á flestum hans verkum, og sá
maður sagði meiri vitleysu um list
fram eftir öldinni en aðrir, með
háskalegum tilþrifum og hnyttni.“
Það er þessi sama snarpa hugs-
un sem hér birtir myndir af ólík-
um en svipmiklum einstakling-
um. Þetta er verk ritað af manni
sem býr yfir ríkum mannskilningi
og ótvíræðri hæfni til að koma
þeim skilningi til skila. Þarna er að
finna leiftrandi svipmyndir af af-
komendum Thors Jensen, bænda-
fólki frá Brettingsstöðum og lista-
mönnum eins og Páli ísólfssyni,
Eggert Stefánssyni og Stefáni ís-
landi. Sá þáttur verksins sem fjall-
ar um Kristján Albertsson er
ógleymanlegur, beinlínis hjart-
næmurílokin.
Þetta er persónulegasta verk
Thors Viljálmssonar og jafnframt
því að vera frásögn af lífi annarra
er það tilraun til sjálfsskoðunar. f
fýrra hluta verksins, þar sem segir
frá Thorsurum, er frásögnin örlít-
ið háðsk, eins og oft vill verða þeg-
ar menn lýsa umhverfi sem þeim
finnst þeir aldrei fyllilega hafa ver-
ið hluti af. í síðari hluta verksins
færist meiri viðkvæmnisblær yfir
Nauðar rjájrum í
HUÓMAR
STEINAR(SG)
★★★★
Fyrsta breiðskífa
Hljóma markaði tíma-
Imót í íslenskri rokk-
sögu. Platan kom út árið 1967 hjá
SG-hljómplötum og var fyrsta
stóra rokkplata íslenskrar hljóm-
sveitar. Áður hafði þó komið út
slatti af rokldögum, en aðeins á
tveggja eða fjögurra laga smáskíf-
um, þ.á m. sex plötur með
Hljómum/Thors Hammer.
Hljómar voru í hálfgerðri lægð
þegar fyrsta stóra platan var tekin
upp. Þeir höfðu í byrjun slegið í
gegn með nokkrum klassískum
bítlalögum á smáskífum en síðan
reynt fyrir sér á Englandi undir
nafninu Thors Hammer. Þar
keyrðu Hljómarnir á hráu nótun-
um en komust lítt áleiðis í öllu
bítlaflóðinu ytra og höfðuðu lítið
til íslenskra ungmenna sem
fannst Thors Hammer-rokkið
líklega fullharkalegt.
Stóra Hljómaplatan kom þeim
aftur í toppsætið hér heima. Þeir
tóku til við ljúft bítl á ný og platan
er löngu orðin sígild. Platan
skiptist í frumsamin lög og er-
lend lög með íslenskum textum.
Þau íslensku kannast flestir við;
hér er ballaðan „Þú og ég“ sem
þúsundir ballgesta hafa vangað
við í gegnum tíðina, „Heyrðu mig
góða“, fínt bítl sem byrjar á
draugalegum sýrutónum, „Pen-
ingar“ gott rokk eftir Rúnar
Gunnarsson heitinn, „Miðsum-
arnótt“, frábært lag eftir Þóri
Baldursson sem óþekktir enskir
stúdíóhljóðfæraleikarar skreyta
smekklega, og „Syngdu“ eftir
Gunnar Þórðarson. Þau erlendu
hafa líka lifað í flutningi Hljóm-
anna, enda skemmtilega flutt og
innilega.
Platan var tekin upp á tólf tím-
um í ensku hljóðveri og hljóð-
blönduð á þremur. Tíminn sem
Hljómar notuðu mundi varla
nýtast nútímapoppurum til ann-
ars en að stinga í Sumband. Plat-
an er þó pottþétt sándlega séð og
gætu margir popparar sem liggja
dögum saman yfir gítarsólói tek-
ið þessi vinnubrögð sér ti! fyrir-
myndar.
Rúnar Júl og Engilbert Jensen
skipta söngnum á milli sín, Rún-
ar heimilislegur og rokkaður í
senn, en Engilbert engilbjartur og
tær. Þegar hann fer upp á háa C-
ið á maður allt eins von á því að
hann springi og skjótist til himna.
Steinar hf. fá fjöður í hattinn
fyrir að gefa nýjum hlustendum
færi á að kynnast verkinu. Gamlir
bítlar ættu einnig að geta velgt sér
á minningunum og eflaust gott
fýrir þá að fá verkið á geislaplötu
— gamli vínillinn líklega búinn
að liggja lengi sundurspilaður í
kassa úti í skúr. Steinarsmenn
ættu svo endilega að halda áfram;
seinni Hljómaplatan er ekki síðri
og lögin með Thors Hammer eru
frábærar rokkperlur, sem allt of
fáir hafa heyrt.
Gunnar Hjálmarsson
verkið um leið og stíllinn fyllist
víða af tregafullri lýrík.
f verkinu gætir víða stíltilbrigð-
is sem ég vil kenna við höfund fs-
lenska draumsins og nefna
„andralegt hljómfall". Einkenni
þess er að með endurtekningum
er textinn gæddur mjúkum takt-
föstum hljómi sem skapar ein-
lægni innan verksins:
„Ég reyni að sjá þessa gömlu
konu. Ég er alveg við að sjá hana,
eftir rúma sex tugi ára, ég finn svo
sterkt fýrir henni að ég er alveg við
að sjá hana.“
Þetta er tilvitnun sem gæti hæg-
lega verið sótt í fslenska draum-
inn, en kemur þó úr verki eftir
Thor Vilhjálmsson. Ogþama, eins
og á einstaka stöðum innan verks-
ins, virðist besti stílisti landsins
hafa sótt endurnýjun til næstbesta
stílistans.
Það er skörp, greindarleg hugs-
un að baki þessu verki en einnig
innsæi og hlýja ásamt ríkri kímni
sem á einstaka stað beinist í átt að
galsa. Svo er einlægni með í för og
hún fullkomnar verkið. Þetta er
ákaflega falleg bók og svo af-
burðavel skrifuð að margoft er
ástæða til að gera hlé á lestrinum
til þess eins að njóta.
Hvergi er jafnmiklu oflofi sam-
anþjappað í einu og á bókarkáp-
um um jól. En þegar sagt er á
þessari bókarkápu að sjaldan hafi
skáldinu tekist betur upp þá eru
það orð að sönnu.
Kolbrún Bergþórsdóttir
Verk Thors
Vilhjálmssonar
Maðurinn er alltaf einn 1950
★ ★★★
Þunglyndislegur blær hvílir yfir
þessum afar vel stíluðu þáttum um
einsemd manns og dauða. Þjóðin
hefði átt að taka ofan fyrir feikna
hæfileikamiklum manni sem virtist
ætla að taka mjög svo sjálfstæða
stefnu í skáldskaparskrifum.
Dagar mannsins 1954
Andlit í spegli dropans 1957
★★★
Sögur og þættir sem einkennast af
myndvísi og tregafullri lýrík. Eins og
fleiri bækur höfundar er þetta mjög
óíslensk bók, engin norræn harka
heldur suður-evrópsk rómantík og
hughyggja í þunglyndislega kantin-
um.
Undir gervitungli 1959
Regn á rykið 1960
Svipir dagsins, og nótt 1961
★★★
Myndrænir ferðaþættir og sögur frá
Evrópu á mörkum skáldskapar og
raunveruleika.
Kjarval 1964 ★★★
Thor rekur lífshlaup Kjarvals. Kraft-
mikil frásögn einkennist af einlægri
hlýju og virðingu rithöfundarins fyrir
myndlistarmanninum. Þær tilfinn-
ingar rata beint til lesandans.
Fljótt fljótt sagði fuglinn 1968
★★★★
Fyrsta skáldsaga Thors Vilhjálmsson-
ar. Líklega býr engin íslensk skáld-
saga yfir jafnhreinni Ijóðrænni stíl-
fegurð, nema ef vera skyldi næsta
bók höfundar.
Óp bjöllunnar 1970 ★★★★
Margbrotið rómantískt verk. Enn
sem fyrr er fjallað um einsemdina,
ástina og dauðann. Eitt af meistara-
verkum Thors og mikið eftirlæti fag-
urkera.
Folda 1972 ★★
Þrjár sögur, ekki með því kraftmeira
sem frá höfundi hefur komið, en les-
endur mega þó vel við una.
Hvaðer San Marínó? 1973 ★★★
Ferðasögur og þættir um leik- og
myndlist. Eitt af mörgum greina-
söfnum Thors og öll eiga það sam-
eiginlegt að vera ákaflega vel stíluð, :
sneisafull af fróðleik og rík af mann-
úðlegri lífssýn.
Fiskur í sjó, fugl úr beini 1974
★★★
Greinar um skáld og bókmenntir.
Að baki býr skörp hugsun ásamt
næstum ástríðufullri einlægni
manns sem virðist hafa þá trú að
skáldskapurinn (og listin) sé sannasti
gleðigjafi mannlífsins.
Fuglaskottís 1975
Mánasigð 1976 ★★★★
Ein af metnaðarfyllstu skáldsögum
höfundar. Einkennist af hugmynda-
ríkri myndauðgi sem nautn er að
kynnast.
Skuggar af skýjum 1977
Faldafeykir 1979 ★★★
Greinasafn. Síðari hlutinn greinar
sem tengjast Kristmannsmálinu.
Thor valtar yfir Kristmann meðan
lesandinn skemmtir sér konung-
lega. Þar sannast að það heimsku-
legasta sem menn gera æru sinni er
að deila við stílista.
Turnleikhúsið 1979 ★★
Endurómur af fyrri skáldsögum höf-
undar og í daufara lagi miðað við
þær.
Ljóð Mynd 1982
Spor í Spori 1986
Grámosinn glóir 1986 ★★★★
Besta íslenska skáldsaga níunda ára-
tugarins. Frábærlega vel stílað til-
finningaríkt þjóðlegt drama sem
þjóðin tók beint í æð. Bókin sem
gerði Thor Vilhjálmsson að metsölu-
höfundi.
Sporrækt 1988
Náttvíg 1989 ★★★
Áhrifarík Reykjavíkur^aga um
grimmd og fólsku.
Svavar Guðnason 1991 ★★★
Svavar Guðnasón hefði ekki getað
fenqið betri eftirmæli en þessa vel
gerou og greindarlegu minningar-
bók.
Eldur í laufi ★★★
Prýðilegt greinasafn. Hina meistara-
legu ritgerð um Einar Benediktsson
og Henderson-vélina ætti að gera
að skyldulesningu í menntaskólum
landsins.
Þar sem undirrituö ersammdla því
sjónarmiði Thors Vilhjálmssonar að
gagnrýnandi sé fyrst réttdræpur þegar
hann fer að Ijúga miðast stjörnugjöf
vitaskuld einungis við þær bækur sem
undirrituð hefurlesið. KB.