Pressan - 16.06.1994, Blaðsíða 18

Geðheilsa
lýðveldisins
slensku þjóðarsálinni
hefiir verið lýst sem inn-
hverfri, feiminni, mont-
inni, drykkjusjúkri,
gráðugri og með sjúk-
lega minnimáttar-
kennd. Þó að þessi sjúk-
dómsgreining sé gerð í
gegnum gleraugu út-
lendinga, sem við segj-
um á móti að séu mistr-
uð af fordómum og
þröngsýni, verður okk-
ur á að skála fyrir þessari
greiningu og tárast af
gleði þegar við kom-
umst í þennan gallaða
hóp landans í útlönd-
um,—enginn skilur Islending eins vel
og annar Islendingur.
Þegar flælgur verða yfirgengilegar í
einni persónu kemur það í hlut geð-
lækna og sálfræðinga að greiða úr
vandamálunum sem sigla í kjölfkrið og
eigi þessi sjúkdómsgreining heildar-
innar við einhver rök að styðjast hlýtur
það hlutverk að verða æði vandasamt á
stundum. PRESSAWathugaði upphaf
geðlækninga á íslandi og þá lækna sem
komu þar mest við sögu.
Geðsjúkt fólk var framan af
„óhreinu bömin“ í þjóðfélaginu og
áhugi lítill á að rétta þeim hjálparhönd.
Aðbúnaður þeirra var þjóðinni til
skammar og þegar lýsingu ungs hér-
aðslæknis, Þorgríms Johnsen, á með-
ferð á geðveiku fólki bar fyrir augu heil-
brigðisráðsins í Kaupmannahöfn árið
1871 blöskraðiþeimsvoaðþeirtöldu
brýna nauðsyn á að grípa strax til að-
'gerða og fluttu málið fyrir dómsmála-
stjóminni, sem aftur leitaði til lands-
höfðingja um tillögur' til úrbóta. I
skýrslu læknisins sagði meðal annars:
„Ég leyfi mér að getaþess að engir sjúk-
lingar hér á landi em svo illa settir sem
hinir geðsjúku, þar $em ekki er að finna
eitt einasta geðveikrahæli hér á landi,
og ég þekki mörg dæmi þess vegna
þessara aðstæðna, og til þess að gera
þannig sjúklinga hættulausa, hafa
menn neyðst til að grípa til þeirra villi-
mannlegu aðgerða að loka sjúklinga
inni í þröngum kössum með litlu opi
fyrir framan andlitið. Þessir kassar em
síðan settir inn í eitthvert útihús til þess
að sjúldingar trufli ekki ró annarra.“
Landshöfðingi brást við þessari
málaleitan með því að bera sig upp við
Sjúkrahúsfélag Reykjavíkur og land-
lækni og hugðist með því slá tvær flug-
ur í einu höggi; tryggja framtíð Sjúkra-
húss Reykjavíkur og leysa vandrasði
geðsjúkra sérstaklega. Dómsmála-
stjómin brást þannig við að hún vildi
að kastað yrði tölu á geðveika í landinu,
en hvað sem olli var málið þar með úr
sögunnl Áratug síðar, þegar Schiebeck
landlæknirtókmálið upp afhirog vildi
þá hlutdeild almenna spítalans meiri
hvað sem um hlut geðsjúkra var að
segja, fékk málið ekki hljómgmnn.
Með heildarendurskoðun úreltrar fa-
tækralöggjafar upp úr síðustu alda-
mótum kom í ljós að geðsjúklingar
vom umkomulausastir allra fatæklinga
i landinu og þyngsti baggi á sveitarfé-
lögum þegar kom að fátækraftam-
Gunnlaugur
Þórðarson
Jóhannes
Bergsveinssn
ferslu. Telja verður, í ljósi fyrmeftidrar
reynslu, að hið síðamefrida hafi vegið
þungt þegar Alþingi samþykkti jafn-
hliða nýjum fátækralögum byggingu
geðveikrahælis á leigujörðinni Kleppi
við Viðeyjarsund, 36 árum eftir að
skýrsla Þorgríms Johnsen kom fyrir
heilbrigðisráðið í Kaupmannahöfh.
Læknabrennivín og
bindindi
En það var annað heilbrigðismál
sem hafði verið meiri blóðtaka fyrir
þjóðina og baggi á fátæku fólki en al-
varlegir geðsjúkdómar og það vom
áfengjsmálin, en ofdrykkja og óspektir
vom þjóðarskömm á átjándu og ní-
tjándu öld, þó að síst væri á fátæktina
og eymdina bætandi, og drykkjan lam-
aði sjáifsbjargarviðleitni og sjálfstæðis-
baráttu þjóðarinnar. Fyrsti vísirinn að
skipulagðri bindindisstarfsemi var til-
koma Fjölnismanna, en það var ekki
vanþörf á slíkri starfsemi meðal Islend-
inga í Kaupmannahöfii, þar sem von-
aijurtir þjóðarinnar drekktu sér í
áfengum drykkjum á dönskum knæp-
um og komust heim við illan leik eða
enduðu í danskri moldu langt um ald-
ur fram. En það var þó ekki fyrr en með
góðtemplarareglunni, sem barst til Is-
lands árið 1854, að Stórstúka fslands
var stofriuð, en hún beitti sér fyrir
áfengisbanni og átti eftir að hafa mikil
áhrif á íslenskt þjóðlíf. Skýrslur um
áfengisneyslu landsmanna á árunum
1880-1910 sýna að hún minnkaði
mikið frá því sem áður var og hafði þá
bæði barátta templara sitt að segja svo
og bætt efnahagsástand. Um áramótin
1915 gekk hér í gildi algert bann við
sölu áfengis og var því fyigt úr hlaði
með almennu fylliríi á götum útl
Næstu árin drukku útsjónarsamir
drykkjumenn Hoffrnannsdropa, hár-
vatn, lampaspritt og brennsluspíritus,
svo eitthvað sé nefnt Læknar höfðu
auk þess heimild til undanþágú og var
flutt inn vín til læknisnota og lækna-
brennivínið svokallaða yljaði fleirum—mér vistmaður þar sem ég var við leik á
ensjúklingum. Arið 1922varveittund- túninuogsettihendumarumhálsinná
„Gestgjafi okkar er fiirinn að eldast og
er mjög aðlaðandi. Sama má segja um
alla fjölskyldu hans. Hár hans er farið
að grána, hann er með gullspangaigler-
augu og leiftrandi augu, slæmur í feti, á
svörtum flauelsjakka í stól sínum.“
,JEins og ég minnist pabba þá var
hann með mikið grátt hár og leiftrandi
augu, framkoman var valdsmannsleg
og axlimar á honum misháar og það
gaf honum sérstakt yfirbragð,“ sagði
Gunnlaugur Þórðarson lögmaður,
sonur Þórðar. Agnar Þórðarson, ann-
ar sonur hans, segir í ritgerð um föður
sinn sem birtist í ritinu „Faðir minn
læknirinn": „Seinna varð hár fbður
míns alhvítt og stóð þá í allar áttir. Þá
líktist hann helst spámanni úr Gamla
testamentinu eða særingameistara.
Það brann eldur úr augum honum.“
Bættu sér upp barn-
leysið
„Það var sérstakt að alast upp á hæl-
inu fyrir margar sakir,“ segir Gunn-
laugur. „Við lifðum þama í samneyti
við sjúklingana, þeir fóm með okkur í
bátsferðir út á sundið og á kvöldin
drógu þeir okkur á teppum eftir gang-
inum á hælinu. Við vorum alin upp við
að umgangast sjúklingana eins og vini
eða fjölskyldu og sýna þeim aldrei ótta
eða vandlætingu og við gerðum það.
Ég var sá eini sem hafði einhvem beyg
af geðveiku fólki og hann skýri ég með
því að þegar ég var lítill og svaf í vagni
fyrir utan húsið heima tók geðsjúk
kona migupp úrvagninumogsveiflaði
mér á öðrum fetinum í kringum sig.
Áður en þetta ævintýri endaði illa
bjaigaði vinnukonan mér, en eitthvað
hefur síast inn í undirmeðvitundina og
síðar orsakað þennan ótta. Hann varð
mér líka einu sinni næsta dýrkeyptur.
Þegar ég var átta eða níu ára réðst að
anþága frá bannlögunum til innflutn-
ings á léttu víni og upp úr því eykst inn-
flutningur á áfengi jafrit og þétt, allt til
dagsinsídag.
Leiftrandi augu og spá-
mannsleg framkoma
Fyrsti sjúklingurinn kom á Klepp 27.
maf 1907. Yfirlæknir sjúkrahússins var
Þórður Sveinsson, sem hafði áður
gegnt læknisstörfum í Keflavíkurhér-
aði en dvaldist árið 1905-6 við nám á
geðveikrahælum í Múnchen og Árós-
um.
Þórður kvæntist danskri konu og
átti með henni sjö böm, og bjuggu þau
öll á Kleppi alla læknistíð Þórðar í húsi
sem nú er nefrit prófessorsbústaðurinn
og stendur á Árbæjarsafni en stóð áður
í landi Klepps, norðaustan við aðal-
bygginguna.
Irska skáldinu M.C Maice fannst
Þórður minna sig á skáldið Yeats, en
Maice naut gistivináttu Þórðar á ferð
sinni um Island 1936 og minntist
ferðafélagi hans, W.H. Auden, Þórðar í
ferðabók sinni, „Letters fforn Iceland“:
mér og sagðist ætla að kyrkja mig. Ég
stirðnaði upp afhræðslu en var bjargað
afhjúkrunarkonu áður en illa fór. Þetta
varð allt saman til þess að ég hafði mjög
illan bifur á þeini áráttu kvennanna á
hælinu að vera sífellt að stéla Sverri, litla
bróður mínum, úr rúminu og hafa
hann uppí hjá sér. En þær gerðu þetta í
bestu meiningu, söknuðu margar
bamanna sinna að heiman og vildu
bæta sér það upp eftir bestu getu.“
Þórður og sand-
pokarnir
Það gengu margar þjóðsögur um
Þórð á Kleppi meðan hann var og héL
Ein sú ffægasta er eflaust sú sem sagði
að meðferðin væri fólgin í því að láta
sjúklingana moka sandi í poka úr
hrúgu á gólfinu og bera upp á háaloft
Sturta þar úr pokanum niður um trekt
sem sat í gati í gólfinu þannig að sand-
urinn hafiiaði jafnan í sömu hrúgunnL
Einn sjúklingurinn á síðan að hafa
komið að máli við Þórð og lýst efa-
semdum sínum um tilgang vinnunnar
og verið útskrifaður með það sama.
Þrátt fyrir að þessi saga sé eflaust ein-
ungis hagnýt alþýðuskýring á eðli geð-
veiki og andlegu heilbrigði hins glögga
og sívinnandi alþýðumanns beitti
Þórður um margt óvenjulegum og
umdeildum aðferðum við lækningar
sínar. Hann hafði kynnst heitum og
köldum böðum sem lið í meðferð á
námsári sínu í Þýskalandi og notaði
þau mikið. Hann skrifaði einnig í blöð
og hélt fyrirlestra um vatnslækningar,
en hann taldi sumar tegundir geðveiki
helst stafa af truflunum á starfsemi
svitakirtlanna og þá mætti einkum
örva með heitu vatni í reglulegum
skömmtum ef einskis annars væri
neytt á meðan. Þannig hafði Þórður
tröllatrú á löngum sveltikúrum við
geðveiki en minni tiltrú á lyfjameðferð.
„Öll deyfandi meðul eru eitur geðveik-
um sjúklingum,“ sagði Þórður meðal
annars á fundi hjá Læknafélagi Reykja-
víkur í desember 1922, en fyrirlestur-
inn fjallaði um áhrif föstu á undirmeð-
vitundina.
Þórður hafði áður beitt föstu sem
lækningaaðferð er hann var yfirlæknir
við Miðbæjarskólann, en skólinn var
gerður að spítala meðan spænska veik-
in gekk yfir. „Nútímalegri rannsóknir í
faraldsffæði hafe einnigbenttilað svelti
sé oft árangursrík aðferð til að halda
niðri drepsóttum á vanþróuðum
svæðum, þar sem öðru verður ekki
komið við, svo þetta hefúr verið vís-
indalegt hjá honum,“ sagði Gunnlaug-
urÞórðarson. .
Flúðu fremur til fjalla
Að sögn Gunnlaugs Þórðarsonar
reyndi Þórður fyrir sér með föstu fyrir
áfengisjúklinga „og það er ótrúlegt að
meðan á þessum kúrum stóð reyndu
þeir sjaldnast að flýja eða koma sér
burt Ég man eftir einum sem bað mig
að fera sérbrauð með hangikjöti eftir
maigra dagaföstu og gerði égþað, þrátt
fyrir bann föður míns. Á eftir logaði ég
allur af samviskubitL En sjálfsagt hefur
þetta haldið þessum mönnum eitthvað
ffá drykkju effir útskriff, eða að
minnsta kosti af götum borgarinnar.
Þeir hafa þá frekar flúið til fjalla með
flöskuna en farið sjálfviljugir í svelti“.
Það er annað mál að á þessum tíma
hafði sálgreiningarstefrián rutt sér
braut í öllum hinum vestræna heimi
við takmarkaða hrifriingu Þórðar og
athýgli manna beindist nú helst að
áhrifiim sálrænna áfalla og bældra
hvata á undirmeðvitundina í anda
Freuds og Jungs og ýmissa annarra
minni spámanna, svo að aðferðimar
hér hafa verið fomeskjulegar og að-
stæður ffumstæðar.
Önnur og alvarlegri sérviska var
andatrú Þórðar og sívaxandi trú hans á
því að margir geðveikir menn væm í
raun andsetnir. Þetta varð mörgum
kollegum hans sár þymir í augum, þar
sem geðveiki- og sállækningar á Vest-
urlöndum vom orðnar vísindagrein
sem vildi láta taka sig alvarlega.
Geðlæknirinn lét hins vegar gagn-
rýnisraddir sig litlu skipta og hélt áffam
að grúska í leyndardómum annars
heims, fór meðal annars sálförum á
miðilsfúnd vestur í Bandaríkjunum og
fékk slíka heimsókn sjálfúr frá konu að
nafiii ffú Garrett, en um þá heimsókn,
sem og aðrar ferðir úr efúislíkamanum,
ritaði hún í bókinni ,Ævi mín í leit að
tilgangi miðilsstarfs“.
Aðsókn og dulheyrn
I bókinni .JLeyndardómar ofdrykkj-
unnar“, sem kom út á vegum AA-sam-
takanna árið 1960, segir Jónas Guð-
mundsson frá viðskiptum sínum við
Þórð, en Jónas hafði leitað til hans
vegna óþæginda ffá hjartanu sem öðru
hvoru lögðust yfir hann og átti hann þá
mjög erfitt um andardrátt, en þessi köst
liðujafhanhjáeftirskammahríð. Jónas
taldi köstin stafa af drykkjuskap en
læknirinn var annarrar skoðunan
„Þetta hefúr öll einkenni „aðsóknar“
og þú skalt umffam allt ekki vera
hræddur við þetta.“ Þórður ráðlagði
síðan Jónasi að beita hugarorkunni til
að draga úr aðsókninnL „Ég þekki
þessa fúgla,“ sagði hann jafhffamt,
„sem eru að flækjast um, og það er seg-
in saga að þeir dragast mest að þeim
sem em næmir í þessum skilningL Mér
er sama um allar kenningar lækna og
annarra sem enga þekkingu hafa í þess-
um efnum, þeir dæma hér eins og
blindir menn um lit“
Jónas segir líka frá því í bókinni að
hann hafi heyrt raddir í eftirköstum
dryádg u og fékk þær skýringar frá lækn-
inum að þama væri um að ræða „dul-
heym“, hæfiléika sem hægt væri að
þroska með manneskjunni eða losa sig
við með því að látast ekki heyra. Jónas
Guðmundsson hélt síðan áffam
drykkju sinni í mörg ár eftir þetta og
fékk við það að sögn aðstoð ffamliðins
manns sem svalaði þorsta sinum í
gegnum kverkar hans.
Þórður og Ijósaböðin
Þrátt fyrir þetta er ljóst að Þórður á
• Kleppi var vakandi í starfi sínu og for-
spár um maigt sem í dag skiptirsköp-"
um í nútímageðlækningum. Hann rak
heilmikið bú á Kleppi á þessum árum
og þar unnu vistmenn, en í dag er iðju-
og vinnuþjálfún fastur liður í starfsemi
Kleppsspítala. Það er athyglisvert í
þessu sambandi að læknirinn lagði
sjálfúr fé í vatnsleiðslu ffá Gvendar-
brunnum tilaðfá nauðsynlegt vatn, en
áður var ástandið þannig að safiia
þurffi rigningarvatni eða bera að vatn
langar leiðir. Jóhannes Bergsveinsson
læknir sagði einnig frá því í erindi á há-
degisfúndi lækna í mars árið 1988, að
Þórður Sveinsson hefði í fyrirlestri árið ■
1922 komið inn á fyrirbæri sem nú er
vel þekkt og algengt á Islandi, nefnilega
skammdegisþunglyndL „Ég þykist
hafa tekið effir því að sólarljós hefúr
mjög góð áhrif á geðveika menn.“ En
Þórður sagði jafnffamt að geðveikum
mönnum væri illa við að liggja berir í
sólskini og því væri erfitt um vik. Jó-
hannes bendir á í þessu sambandi að
eðlilegt geti talist að Þórður hafi dregið
þá ályktun að það væru áhrif ljóssins á
húðina sem þama skiptu sköpum
vegna þeirra tíma umræðu um ljósa-
lækningar og ljósaböð.
Upprunalega Kleppshælið var ætlað
fimmtíu sjúklingum en eftir fyrsta
18 PRESSAN FIMMTUDAGURINN 16. JÚNÍ1994