Pressan - 16.06.1994, Blaðsíða 19

Helgi
Tómasson
Jónas
Hallgrímsson
Kristján
fjallaskáld
Sigurður
Breiðfjörð
rekstrarárið voru sjúklingar orðnir sex-
tíuogvoruáttatíuþegarmestvarog var
þá hver smuga nýtt Kleppi var á þess-
um árum skipt í kvenna- og karlahaeli.
Fjögur herbergi með sex rúmum vom í
hvorri deild auk einmenningsklefa fyr-
ir óróasama sjúklinga. „Kleppur er svo
lítill að hann fyiltist undir eins fyrsta ár-
ið, mestmegnis af mönnum er verið
höíðu geðveikir árum saman, sams-
konar sjúklingum og geymdir em er-
lendis í sérstökum hælum svo hundr-
uðum skiptir,“ sagði Þórður sjálfúr í
einnigreinsinni.
Stóra bomban: Helgi
og Jónas
Það var 1929 sem viðbygging við
Klepp var tekin í gagnið og ungur
læknir, Helgi Tómasson, með tauga-
og geðsjúkdóma sem sérgrein, var
sldþaður yfirlæknir við nýja Klepp, eins
og viðbyggingin var jafnan kölluð. Allt
fram til 1940 hélst sú skipan mála að
tveir yfirlæknar vom yfir Kleppsspítala.
Þórður Sveinsson réð enn sem fyrr ríkj-
um á gamla Kleppi en stoíhunin var
sett undir einn hatt þegar hann hvarf
frá störfum sextíu og firnm ára að aldri.
Skipun dr. Helga Tómassonar átti þó
eftir að draga annan dilk á eftir sér,
stóm bombuna, þegar læknirinn kvað
upp þann úrskurð opinberlega að
hann teldi þáverandi dómsmálaráð-
herra, Jónas Jónsson frá Hriflu, geðbil-
aðan eða hefði gmn um að svo gæti
verið. Sprengjunni var Jcastað á heimili
Jónasar þann 19. febrúar, þar sem ráð-
herrann lá með hita í rúminu, og fer hér
á eftir bein tilvimun í frásögn Helga af
atburðum: „Þá' hálfreis ráðherrann
upp í rúminu og sagði í spumartón,
„þér emð sendur sem geðveikralækn-
ir“. Ég neitaði því, sagðist hér vera
kominn sem maðurinn Helgi Tónras-
son, að vísu með nolckra sérþelddngu á
sviði geðsjúkdóma. En af því að ég
skoðaði mig frelcar vinveittan ráðherr-
anum, þá hefði ég viljað korna til hans
og segja honum að ég og nokkrir aðrir
læknar litum svo á að ýmislegt í fasi
hans og ffamkomu væri eldd normalt.
Ráðherrann bað okkur að segja hverj-
um sem verða vildi að hann væri geð-
veikur. „Ég vildi reyna að forðast það
hneyksli sem af því kynni að Jiljótast,“
sagði ég. „En ég Jief nýlega sagt forsætis-
ráðherra frá því að við hefðum gmn
umþað“.“
Eftirköst þessarar heimsóknar urðu
fræg blaðagrein Jónasar, Stóra bomb-
an, og svar Helga Tómassonar eða
greinargerð. Málið klauf þjóðina í
herðar niður, með eða á móti ráðherra.
Upp úr þessu máli, sem auðvitað var
stórpólitískt og tilkomið vegna stöðu-
veitinga á heilbrigðissviðinu, spunnust
heilmörg málaferli, blaðaskrif og hafarí
og verður það ekld tíundað hér, enda
margt verið ritað áður þar um.
Jónas vék Helga úr yfirlæknisstarf-
inu vegna málsins og kom þá í hans
stað Lárus Jónsson læknir, sem Jónas
Jónsson sldpaði, en hann hafði þó einn
ágafla sem Jónas átti bágt með að þola.
Lámsi þótti fúflgott að fá sér í staupinu
og kannsld eldd síst vegna þess að hon-
um hefði hvort sem er verið óvært í
starftnu, eins og deilunum var háttað,
spunnust margar sögur um drykkju-
skap hans meðan hann gegndi stöðu
yfirlæknis og eldd aflar fagrar.
Mannúðarstefna og
Víðihlíð
Hdgi kom aftur að Kleppi árið 1932
og gegndi stöðu yfirlæknis þar til ævi-
loka, en hann lést árið 1958, og 1961
tók sonur hans, Tómas Helgason, við
og stjómaði spítalanum ásamt Þórði
Möller. Undir forystu Helga þróuðust
vinnulækningar eða það sem í dag er
kallað iðjuþjálfún enn frelcar og Berg-
iðjan, sem ffamleiðir og selur vömr
vistmanna, hóf starfsemi sína. Og í tíð
Helga, sem vár mótfaflinn hvers lcyns
harðræði við sjúlclinga, var einnig tekin
upp sú mánnúðarstefha að fjölga ffek-
ar starfsfófld en beita órólega sjúldinga
þvingunum, spennitreyjur og annað
slflct var að mestu lagt af, en slflct kaflaði
auk annars á meira húsrými. Hlutur
lyflælcninga varð einnig meiri á þessum
árum, en fyrirrennara Helga, Þórði, var
meinilla við öll lyf nema magnyl en
Helgi var vísindamaður og sannferður
um að aflir geðrænir kvillar ættu rót að
rékja til lflcamlegra vandamála. Klepp-
ur jók smám saman við sig plássi til við-
bótar þeim áttatíu nýju sjúlcrarúmum
sem nýi Kleppur jók við starfsemina.
Árið 1940 fluttu bdjumar á hælinu sig
um set á grasbýiið Syðra-Langholt og
fjós og hlöðubygging hælisins vom
innréttuð ög komið þar upp 25 rúma
taugasjúkdómadeild, svokallaðri Víði-
hlíð, sem Megas orti um áratugum
seinna og hvatti konur til að flykkjast
inn í Víðihlíð ef heimilislífið væri að
sliga þær. „1 Víðihlíð er veðurblíð,
vondir kallar þeir sjást ekki þar, og ótal
stúlkur stöJdcvandi til þín, stefna og
fera þér gnótt matar.“ Og auk Víði-
Jflíðar bættust við möig útibú ffá spítal-
anum og effir því sem húsrýmið jólcst
og öll skilyrði bcitnuðu varð eldd lengur
þörf fyrir prófessorshúsið og það hafn-
aði á Árbæjarsafni 1973. Geðdeild
Borgarspítala var opnuð 1967 undir
forýstu Karls Strand, en gárungamir
uppnefridu deildina Strandhótel. Árið
1979 sameinuðust Kleppur, Geðdeild
Landspítalans og Geðdeild bamaspít-
ala Hringsins í Geðdeildir Rflcisspítal-
anna.
Myndi vilja sjá meiri
samvinnu í heilbrigðis-
kerfinu
)yÁ þeim tíma sem liðinn er frá end-
urreisn lýðveldisins 1944 hefúr aðbún-
aður geðsjúlcra teldð mildum staldca-
skiptum, bæði hvað varðar geðmeð-
ferð svo og viðhorf til geðsjúkra úti í
þjóðfélaginu,11 sagði Jóhannes Berg-
sveinsson geðlælcnir þegar hann var
beðinn að meta það sem hefúr áunnist í
meðferð geðsjúlcra. „Meðferðin erorð-
in áhrifameiri og lyfin þróaðri og betri.
Lyflælcningar héma vom mjög lítið
notaðar þar til upp úr miðri öldinni en
þá fara að koma mjög áhrifarík lyf, til
dæmis þunglyndislyfið tryptizol og ró-
andi lyf og ýmis önnur sem virkuðu á
alvarleg einkenni geðldofa.
Áður fyrr vom lyflælcningar mun
fálmkenndari og lítið um eiginleg geð-
lyf, amfetamín ogbarbítúrlyfvomþessi
helstu gömlu lyf sem vom notuð við
geðlækningar. Þetta gerði lflca að verk-
um að aðrar aðferðir vom ómarkviss-
ar, til að mynda raflostsmeðferð, því
áður en lyf eins og Kurare-lyfin, sem
lama þverrákóttu vöðvana, komust í
gagnið gat raflostið valdið beinbrotum
og í versta falli heilaskemmdum. Menn
vom lflca að þreifa sig áfram með raf-
lostið, án þess að vita fyrir víst á hvaða
stöðvar í heilanum það hefði áhrif.
Seinna kom í ljós að forsendumar sem
menn gáfú sér í upphafi, og vom fyrst
og ffernst byggðar á reynslu, vom í
raun rangar. I dag er mildu meira vitað
um starfsemi miðtaugakerfisins og
hvemig lyf virka á heilann en áður. Til
sögunnar em komin geðlyf með litlar
aulcaverJcanir og það gerir að verkum
að mun fleiri sjúldingar með alvarlega
geðsjúkdóma geta lifað við svo til eðli-
legar aðstæður úti í þjóðfélaginu og enn
aðrir dvalið inni á sambýlum eða
áfangaheimilum.“
Áfengisneysla og am-
fetamín
„Á stríðsárunum og fyrst eftir
heimsstyijöldina síðari vom mildar
amfetamínbirgðir í heiminum, en það
notuðu hermennimir til að örva sig í
stríðinu. Eftir stríðið var ffamboðið á
amfetamíni meira og það leiddi affurtil
þess að því var ávísað í talsverðum mæli
til áfengissjúldinga, til að slá á þung-
lyndið sem fyigir í kjölfar drylckjutúra,
en með slæmum árangri. Þegar ég kom
aðKleppiárið 1969varðégfljóttvarvið
að flestir þeirra karlmanna á miðjum
aldri sem komu þangað til meðferðar
vom í raun áfengissjúklingar. Sumir
þeirra, til dæmis sjómenn, höfðu farið
út í amfetamínnotkun jafrrhliða
drykkjunni af fyrrgreindum orsökum
og orðið svefnlausir og örir. Þá höfðu
þeir leiðst út í að misnota róandi lyf og
vandamálið, sem í upphafi var áfengið,
var orðið einhvers konar blanda af
þessu þrennu. Ég fór því fljótlega að
einbeita mér að því að fast við þetta
vandamál sem er drylckjusýld, en hef
minna fengist við meðferð almennra
geðsjúkdóma."
Yngra fólk til
meðferðar
„Rétt um 1970 var lcannabisbylgjan
að koma og þeir sjúklingar sem komu í
kjölfar hennar og höfðu neytt efnisins
daglega vom mun yngri og sýndu önn-
ur einkenni, eins og tfl dæmis áhuga-
leysi, doða, lélega einbeitingu og þeir
höfðu dottið úr námi og starfi.
Síðan hefúr þróunin verið jafnt og
þétt sú að þeir sem koma til meðferðar
em yngri og misnota blandaða vímu-
gjafa — kannabis og amfetamín eiga
þar stóran Jilut en LSD, meslcalín og
kólcaín hefúr aftur á móti veríð á und-
anhaldi sem betur fer. Sameiginleg
reynsla olckar sem þeldctum vel til þess-
ara mála var sú að margir þessara ein-
staldinga sýndu rnerld um geðræn
vandlcvæði, persónuleilcatruflanir sem
geta verið vægar, allt frá kvíða og
óframfæmi upp í sjaldgæfari afbrigði,
siðblindu eða andfélagslega hegðun.
Margir áfengissjúklingar hafa tilfmeig-
ingu til þunglyndis og sé það ekld með-
höndlað hættir þeim til að falla aftur í
sama farið. Eftir að SÁÁ kom til sög-
unnar breyttist sá hópur sem kom til
meðferðar inn á geðsjúlaahús vegna
þessara Jfluta. Margir fengu bót meina
sinna í áfengismeðferð hjá SÁÁ en ekki
aðrir, sem voru þá verr famir, einstak-
lingar sem höfðu farið í gegnum með-
ferð oftar en einu sinni en ekld náð var-
anlegum árangri. Þá fánnst manni sárt
að þeir sem hefðu frá upphafi þurft á
geðmeðferð að halda leituðu hennar
eldd og fyrir vildð dróst að þeir fengju
þá hjálp sem þeir þurftu á að halda. Á
tímabili var sterk tilhneiging til að líta
svo á að öll einkenni alkóhólista væm
afleiðingar drykkjunnar en fólki hætti
til að gleyma því að sum þessara ein-
kenna gátu orsakað vandamálið. Ég
hefði viljað sjá meiri samvinnu og
verlcasldptingu mflli þeirra stofnana
sem annast þessi mál og held að þróun-
in Mjóti að verða meira í þá áttina.“
Samvinna og forvarnir
„Þetta á ekki bara við um áfengis-
málin heldur heilbrigðiskerfið í heild,
ég myndi vilja sjá þróun þar sem lælcn-
ingar almennt tækju meira mið af and-
legri líðan einstaklinga. Sjálfúr tók égþá
álcvörðun að fára út í geðlækningar
þegar ég varð fyrir slysiogMautviðþað
skerta starfsgetu. Fólk sem verður fyrir
slflcum áföllum á oft eldd síður um sárt
aðbindasálarlega.
En forvamir em einn nauðsyMegasti
Mekkurinn í baráttunni við áfengis-
vandamálið. Rannsóknir sýna að þeim
sem byrja ungir að neyta áfengis hættir
frelcar til að eiga við áfengisvandamál
að glíma síðar á ævinni og foreldrum
og yfirvöldum hættir til að yffrsjást það
gildi sem gott fordæmi hefúr í þessum
efhum og senda ungu fólki tvöföld
skilaboð. Frá því lýðveldið var stofnað
hefúr þróunin verið sú að aulca frjáls-
ræðið í áfengismálum og varla gerist
neitt hátíðlegt með þjóðinni án þess að
því sé fylgt úr Maði með tilheyraridi
glasaglaumi sem fjiilmiðlarnir slcila svo
inn á hvert heimili. I þessari umræðu
um vímugjafa má heldur ekki gleymast
að áfengi er það vímuefni sem veldur
mestu tjóni—það þarf eldd ofdrylckju
tfl — því að mörg slys þar sem áfengi
kemur við sögu eru eldd tilkomin
vegna ofdrykkju. Annað mikflvægt at-
riði er að það er fáheyrt að einstaklingur
sem ekki misnotar áfengi byiji að mis-
nota aðra vímugjafa. í þeim tflfellum
þar sem misnotkun ólöglegra vímu-
gjafa er staðreynd helst hún ýmist í
hendur við áfengisneyslu eða tekur við
þar sem víninu sleppir.“
Heilaskemmdir eða lifr-
arskemmdir
Aðspurður um að hvaða leyti
drykkjumunstur íslensku þjóðarinnar
væri ólíkt öðrum þjóðum sagðist Jó-
hannes ekki vflja fúllyrða neitt um það.
Þó nefridi hann að helgarfyllirí eða
milcfl ölvun í skamman tíma með
reglulegu millibili og lítil þess á milli
gerði það að verkum að liffarskemmdir
væru ekki eins algengar hér og hjá vln-
og ölræletarþjóðum eins og Suður-
landabúum, en ofdrylckjan, sem væri
algengari í köldu loftslagi eins og til
dæmis hjá Finnum og Rússum, hefði
verri afleiðingar í för með sér fyrir heila-
búið en sídrykkjan.
„í slendinga rekur heldur enga nauð-
syn til að þróa með sér einhvem þykj-
ustu-vínkúltúr. Landið hentar ekki tfl
víngerðar og við þurfúm ekki að
drekka afúrðimar til að komast af. Við
ættum að geta látið okkur nægja frem-
ur litla áfengisneyslu.“
Minnimáttarkennd og
bæling
„Mér finnst líklegt, án þess að ég ætli
að fúllyrða neitt um það, að tíðni alvar-
legra geðsjúkdóma sé víðast hvar mjög
svipuð,“ sagði Jóhannes. „Hvað varðar
önnur geðræn vandamál þá má vel
vera að skammdegisþunglyndi sé al-
gengara hér en sums staðar annars
staðar. En við eigum okkar þjóðarein-
kenni og ég reyndi það á sjálfúm mér
þegar ég var við nám erlendis að við Is-
lendingar erum fremur lítið fyrir að
spyrja þegar við þurfúm að vita Mutina.
Við höfúm minnimáttarkennd og er-
um fremur heft að eðlisferi og við
áfengisneyslu losnar um hömlumar.
Séu þær miklar kemur fram þetta
hegðunarmynstur sem maður les um í
dagbók lögreglunnar í Mogganum á
þriðjudögum!"
Til gamans var Jóhannes að lokum
beðinn að nefria tvo Islendinga sem
hann sem geðlælcnfr hefði helst vfljað
að hefðu komist undir læknishendur í
tæka tíð. „Jónas Hallgrímsson var
þjóðinni harmdauði, jafiiungur og
hann fór,“ segir hann. „Þjóðin hefði
orðið einhveijum snilldarverkum rík-
ari ef hann hefði getað unnið bug á
áfengisneyslu sinni. Egifl Skallagríms-
son hefði lflca verið verðugt rannsókn-
arefrii, vegna hans sjálfs svo og vísind-
anna,“ sagði Jóhannes Bergsveinsson
aðlokum.
Óskagrúppan mín
Óttar Guðmundsson geðlæknir var
ekki í neinum vandræðum með að
velja sér þá óskagrúppu sem hann hefði
vfljað fa í áfengismeðferð.
„Þar er fyrstan að nefria Jónas Hall-
grímsson og síðan rímnaskáldið Sig-
urð Breiðfjörð, Oddur Sigurðsson
fylgir þar fast á eftir og því næstur Þórð-
ur lcakali. Kristján Fjallaskáld og
Magnus Sigurðsson í Bræðratungu
reka síðan lestina.“
Og rökstuðningurinn vafðist ekld
fyrirÓttari:
„Þetta vom allt saman skemmtflegir
menn og ég hefði notið þess til fúlls að
fá að vera með og læra af þeim öllum
saman. Það væri mjög áhugavert að
vita hvaða áhrif góð áfengismeðferð
hefði getað haff á þá í lifanda lífi.“
Þóra Kristín Ásgeirsdóttir
^ St 1- T *
Lyúvelms-
saga fyrir
byrjendur
1963
Surtsey skýtur upp kollinum.
Kalda stríðið í alvöru á íslandi: Tveim-
ur Rússum vísað úr landi fyrir njósnir.
Ólafur Thors segir af sér sem forsæt-
isráðherra og Bjami Benediktsson
tekur við.
Hrímfaxi, flugvél Flugfélags Islands,
ferst við Fornebuflugvöll í Osló. Tólf
létu lífið, þar af fjórir (slendingar. Með-
al þeirra sem létust var leikkonan ást-
sæla, Anna Borg.
1964
Bítlaæðið berst til íslands. Á Hard
Days Night sýnd ÍTónabiói og allt
verður vitlaust. Óttar Felix Hauksson
fer þrjátíu sinnum.
Davíð Stefánsson frá Fagraskógi, eitt
ástsælasta skáld þjóðarinnar, deyr.
Borgarráð Reykjavíkur samþykkir að
byggja ráðhús í Tjöminni. Það beið
betri tíma.
Málverki eftir Edouard Manet stolið í
Reykjavik. Interpol sett í málið en allt
kemur fyrir ekki: Málverk þessa fræga
franska impressjónista finnst ekki
framar. Málið er enn óupplýst.
1965
Ólafur Thors, einn svipmesti pólitíkus
aldarinnar, deyr.
Laugardalshöll tekin í notkun með
landsleik íslendinga og Tékka. Við
unnum auðvitað.
Louis Armstrong, konungur sveifl-
unnar, heldur þrenna tónleika i Há-
skólabíói — á vegum knattspymufé-
lagsins Víkings.
Ferró tapar málaferlum við franskan
listmálara sem krefst þess að hann
skipti um nafn. Ferró bregst skjótt við
og sker burt F-ið.
1966
Siðmenningin nær smámsaman til
íslands: íslenska ríkissjónvarpið hefur
útsendingar.
Guðbergur Bergsson sendir frá sér
bókinaTómas Jónsson metsölubók.
„Réttarhöld aldarinnar" hefjast i
Danmörku. Þar er þess krafist að lög
um afhendingu íslensku handritanna
verði ógild gerð. Hæstiréttur staðfesti
hinsvegar lögin. Við unnum semsagt.
1967
Lögmaður í Reykjavík myrðir fyrrver-
andi eiginkonu sína og særir aðra
konu. Dæmdur í sextán ára fangelsi.
(slenska landsliðið I fótbolta jarðað á
Idrætsparken í Kaupmannahöfn,
14-2. Helgi Númason og Hemmi
Gunn skoruðu mörk íslands.
Alþýðubandalagið klofnar í Tónabíói
þegar Jón Baldvin Hannibalsson er
felldur úr fjórða sæti G-listans. Hanni-
bal Valdimarsson, formaður Alþýðu-
bandalagsins, býður fram eigin lista.
Þar er að vísu enginn Jón Baldvin, en
Bryndís Schram er I sjöunda sæti.
Fyrsta íslenska sjónvarpsleikritið
sýnt, Jón gamli, eftir Matthías Jo-
hannessen.
1968
Ásgeir Ásgeirsson yfirgefur Bessa-
staði eftir að hafa gegnt forsetaemb-
ætti í sextán ár. Tengdasonur hans,
GunnarThoroddsen, býður sig fram
en tapar fyrir Kristjáni Eldjárn þjóð-
minjaverði. Kristján fékk 65% en
Gunnar 35%.
Hægri umferð gengur í gildi.
Ragnar Arnalds, þrjátíu ára lögfræð-
ingur, kjörinn formaður Alþýðubanda-
lagsins þegar það er gert að formleg-
um stjórnmálaflokki.
Jónas frá Hriflu, arkitekt flokkakerfis-
ins og valdamesti maður landsins í
kringum 1930, deyr eftir mörg ár úti í
eyðimörk áhrifaleysisins.
Gunnar Tryggvason, 43 ára leigubíl-
stjóri, skotinn til bana í bifreið sinni við
Laugalæk í Reykjavík. Þrátt fyrir um-
fangsmikla rannsókn fannst morðing-
inn aldrei. Eina óupplýsta morðmál
lýðveldistímans.
Hallar undan fæti hjá Viðreisnar-
stjóminni. 35% gengisfelling dugar
skammt.
68-ólgan berst til Islands, meðal ann-
ars í formi fjölmennra mótmæla gegn
stríðsrekstri Bandaríkjamanna I Víet-
nam og innrás Sovétmanna í Tékkó.
\_____J
■ Wijí^gúlkíí^i^9l4 fpff&SSÁN VÍ9