Pressan - 16.06.1994, Blaðsíða 30

PRESSAN
•mmmmmmmmmmmmmmmmmmmsmíu ~
Útgefandi Pressan hf.
Ritstjóri Karl Th. Birgisson
Ritstjómarfulltrúar Guðrún Kristjánsdóttir
Styrmir Guðlaugsson
Ritstjóm, skrifstofur og auglýsingan
Nýbýlavegi 14—16, sími 643080
Símbréf: Ritstjóm 643089, skrifstofa 643190, auglýsingar 643076
Eftir lokun skiptiborðs: Ritstjóm 643085, dreiéng 643086,
tæknideild 643087
Áskriftargjald 860 kr. mánuði ef greitt er með VISA/EURO,
en 920 kr. annars.
Verð í lausasölu 280 krónur.
Undir hœl
stjórnmál-
anna
r
Idag fær PRESSANí lið með sér hóp valinkunnra einstaklinga til
að velja þá íslendinga sem hafa sett mest mark á lýðveldið. Nið-
urstöðurnar eru ekki mjög óvæntar, því fyrir utan þá einn eða tvo
listamenn, sem hafa séð þjóðinni fyrir andlegu viðurværi, eru í efstu
sætum mest áberandi stjórnmálamenn lýðveldisins.
í sambærilegum könnunum erlendis er algengt að stjórnmála-
menn séu hvergi nærri þeim sem mest áhrif hafa haft á þjóðlífið. Þar
eru frekar athafnamenn, skáld, vísindamenn, uppfinningamenn og fé-
lagsmálafrömuðir. En ekki uppi á íslandi. Þar eru pólitíkusar upphaf
og endir þess sem mótar og skapar þjóðfélagið.
Þetta er þörf áminning þess að á íslandi hafa stjórnmálamenn og
stjórnmálaflokkar ráðið of miklu of lengi. Þeir tóku að sér að ráðstafa
peningum þjóðarinnar í gegnum banka og sjóði, þeir ákváðu hverjir
fengju yfir framleiðslutækjum að ráða, þeir skiptu með sér yfirráðum í
félagskerfinu og þeir skiptu með sér fjölmiðlakerfinu. Niðurstaðan
var ótrúleg sóun verðmæta og félagslega lokað samfélag.
Stjórnmálamennirnir, sem nefndir eru í könnun PRESSUNNAR,
eru sem betur fer af þeirri fágætu tegund sem tók að sér að losa ís-
lenzkt þjóðlíf úr viðjum áætlunar- og haftabúskapar. Það ber þess
merki að íslendingar vita hversu mikilvægtframlag þeirra var. Þeirra
hefði þó ekki þurft við nema af því að stjórnlyndisfjandinn og sósíal-
ísmi allra flokka hafði reyrt þjóðlífið í fjötra sem sóuðu bæði fjármun-
um, orku og frumkvæði fólks.
Vissulega hefur upp á síðkastið orðið nokkur valddreifing í fjár-
málakerfi, atvinnu- og efnahagslífi og fjölmiðlum. Hún er þó lítil og
svo nýtilkomin að lítið þarf til að þar hrökkvi allt í sama farið aftur.
Miðstýringar- og áætlunarbúskapsraddirnar láta enn fá tækifæri
ónotuð til að minna á sig. Og þá ekki til að minna á tugmilljarðana
sem lýðveldið er fátækara á þessu fimmtíu ára afmæli sínu.
Þess er óskandi að þegar svipuð könnun verður gerð að fimmtíu
árum liðnum prýði listann fáir eða engir stjórnmálamenn og þá þeir
helztir sem borið hafa gæfu til að láta fólk sem mest í friði; leyft auð-
legð að vaxa, mannlífinu að blómstra og mannvitinu að dafna — af
eigin rammleik.
BLAÐAMENN: Bragi Halldórsson umbrotsmaður, Gunnar L.
Hjálmarsson, Hulda Bjarnadóttir, Jim Smart
Ijósmyndari, Jökull Tómasson útlitshönnuður,
Pálmi Jónasson, Sigríður H. Gunnarsdóttir prófarkalesari,
Sigurður Már Jónsson, Snorri Kristjánsson
myndvinnslumaður, Þóra Kristín Ásgeirsdóttir.
PENNAR: Stjómmál: Árni M. Mathiesen, Baldur Kristjánsson,
Einar Karl Haraldsson, Finnur Ingólfsson, Gunnar Jóhann
Birgisson, Ingibjörg Sólrún Gísladóttir, Mörður Árnason,
Ólafur Hannibalsson, Óli Björn Kárason, Þórunn
Sveinbjarnardóttir, össur Skarphéðinsson.
Menning og mannlíf: Davíð Þór Jónsson, Einar Kárason,
Friðrika Benónýs, leikhús, Gunnar J. Árnason,
myndlist, Gunnar L. Hjálmarsson, popp, Hallur Helgason,
kvikmyndir, Illugi Jökulsson, skák, Indriði G. Þorsteinsson,
Jónas Sen, klassík og dulrœn málefni, Kolbrún
Bergþórsdóttir, bókmenntir, Kristinn Jón Guðmundsson,
Magnús Ólafsson, Margrét Elísabet Ólafsdóttir.
AUGLÝSINGAR: Halldór Bachmann, Pétur Ormslev.
S
Peysa Ofeigs í Fjalli
„Ekkert sverð beit á þessa peysu nema
þrem sinnum hefði verið mannsbani.
Svona peysur, fengjust þær í dag, þœttu
hentugar í miðbœnum um helgar. “
Nú, þegar lýðveldið ísland er
fimmtíu ára, er horft tO
baka með ýmsum hætti.
Við sem vorum átján ára 1944
unnum vel að því að koma fólki á
kjörstað svo það gæti greitt lýðveld-
inu atkvæði. Kynslóðir lýðveldisins
nutu góðs af þeim umbyltingartím-
um, sem í hönd fóru. Það var mik-
ið rót á þjóðfélaginu á þessum tím-
um og gömul gildi þóttu á stund-
um svolítið brosleg. í pólitík var
mjög höfðað til lýðfrelsis, svo orða-
flaumurinn stóð út úr báðum
munnvikum. Þar gengu harðast
fram þeir, sem börðust fýrir er-
lendum tískustefnum, þar sem ekki
var rúm fyrir lýðræði. En þessi
stefna var tekin gild á umræðuvett-
vangi hins unga lýðveldis og hefur
verið það síðan, eftir að dautt er og
fallið í gras allt það rosalega þras
sem gekk yfir Vesturlönd heimin-
um til bjargar.
En lýðveldistíminn íslenski er
ekki einstakur hvað snertir eltinga-
leik við villu og reyk. Eflaust hefúr
þessi tilhneiging varað lengi bæði
hér og annars staðar. Við höfum á
seinni árum verið altekin af út-
löndum og samvinnu við þau. Við
höfum jafnvel rætt í alvöru um að
gera ísland að ráðstefnulandi, hvað
sem það nú þýðir. Við erum öðru
hverju að tilkynna um umsvif ís-
lendinga erlendis, einkum á sviði
iðnaðar, og mun það eiga að vega
upp á móti þeim átöppunariðnaði
sem hér er stundaður við lítinn
orðstír. Ekki er sett svo á fót soðn-
ingareldhús með fjórum konum,
sem búa út matarpakka, að ekki
birtist fréttir og viðtöl um hug-
myndir um útflutning. Sagt er að
þetta séu barnabrek. En fimmtugur
aðili, eins og lýðveldið, ætti kannski
að vera svolítið þroskaðri.
Á lýðveldistíma hafa menning og
listir verið rómaðar ákaflega. Vel
má vera að þar hafi margt verið vel
gert. En niðurstaðan er engu að
síður sú, að bókaútgáfa í landinu er
að hrynja, fittings eru talin listaverk
og seld við háu verði, miklu hærra
er vatnsrörin kosta, og málverkið er
orðið svo frjálst, að þakka má fyrir
ef nef fyrirmyndar kemst fyrir inn-
an rammans. Myndsýningar eftir
börn þykja nú helstu listviðburðir.
Þessu til fúlltingis er svo verið að
vitna í Jónas frá Hriflu, sem árið
1942 vildi að myndir væru siðlegar
fyrir augað og hlaut af miklar
hremmingar. Síðan þá má segja að
list á íslandi hafi verið tilskipana-
list, þ.e. list sem þjónaði ákveðnum
tilgangi upplausnar til að búa þjóð-
félagið undir þá byltingu sem átti
að koma, en dó á erlendum gresj-
um. Árangurinn varð sá að listin er
nær sjálfdauða.
Þótt undarlegt sé virðist einhver
árátta vera til að sníða þjóðinni ný
klæði á fimmtíu ára afmæli lýð-
veldis í anda nítjándu aldar. Á lýð-
veldistíma hefur orðið algjör um-
bylting í klæðaburði, enda lætur
enginn undir þrítugu sjá sig öðru-
vísi en í gallabuxum með skyrtuna
utanyfir, eins og kom fyrir í vega-
vinnu hér á árum áður. Þessi
klæðaburður á að sýna alþýðleg-
heitin á milli þess sem unglingar
gefa hver öðrum á lúðurinn um
helgar í miðbæ Reykjavíkur. Vilji
menn hins vegar efla alþýðlegheit-
in, eins og þau voru á nítjándu öld,
með því að sníða konum og körl-
um ný klæði á lýðveldisafmæli, sem
hefur ekkert fært okkur nýtt í föt-
um nema gallabuxur, ættu hinir
sögufróðu poppistar að hafa í huga,
að þá gengu karlmenn í nærbuxum
(föðurlandi) einum fata, þegar gott
var veður, og konur styttu sig svo
að sá í kríkana. En poppistar vita
þetta náttúrlega ekki og þess vegna
eru þeir að láta sníða vaðmál handa
Islendingum samkvæmt jakkatísku
Bítlanna og kalla sögulegan klæða-
burð. Óvíst er líka hvort nokkurn
fysti að mæta á brókinni á Þing-
völlum 17. júní.
Það er engin ný bóla að föndrað
sé í klæðaburði, þótt það hafi aldrei
borið árangur síðan Sigurður Guð-
mundsson málari teiknaði kven-
búning sinn. Aftur á móti hafa föt
komið við sögu oft og tíðum. Er
eins og nú vanti skáldið Benedikt
Gröndal til að færa fataprógramm-
ið í heppilegan búning. Árið 1859
dvaldi Gröndal í háskólanum í
Louvain í Belgíu og skrifaði þá
Heljarslóðarorrustu. Tilefnið var
orrustan við Solferino. Gröndal var
ekki markaður bás í Heljarslóðar-
orrustu frekar en í flestu öðru sem
hann skrifaði og kom hann Na-
póleon 3. í bland við ýmsa merka
Islendinga. Það hefur löngum verið
þörf okkar að lúta ekki að litlu í
mannvirðingum, enda deildu ís-
lenskir menn ekki geði við minni
menn en konunga, keisara, jarla og
lávarða, eins og frægt er af sögum.
Og enn þykir okkur mest hind í
komu tiginna gesta.
Gröndal fór héðan úr fiskiþorp-
inu Reykjavík og uppgötvaði þá, að
landar hans voru haldnir mikilli
heimsmennsku. Þeir töluðu gjarn-
an þannig sín í milli, eins og er-
lendir pótentátar væru þeim næsta
kunnugir. Eftir orrustuna við Sol-
ferino fann hann, að auðvitað var
eins og landar hans tækju þátt í að-
förum kónga og keisara. Þeir a.m.k.
myndu tala þannig. Þessi tilfinning
varð Gröndal tilefni til einna stór-
brotnustu gamanmála á tungunni.
En núlifandi landar hafa lítt breytt
vana sínum. Enn finnur fólk til ná-
lægðar þjóðhöfðingja, þótt fækkað
hafi keisurum. Og kannski finnur
það aldrei meira til þessarar ná-
lægðar en einmitt á lýðveldisaf-
mæli. í veislu Napóleons og Evgen-
íu var reitt ffam snjóhvítt skyr úr
Húnavatnssýslu, rjómi austan af
Síðu, mjallhvítur skyrhákall úr
Svefúeyjum, rengi úr Bolungarvík,
tunglbjartur Kjósarostur og feit
hangikjötsrif úr Skagafirði. Undir
borðum flutti Pelissíer, eitt af bestu
sverðum Napóleons, ræðu, enda
orðinn fullur, og varð tíðrætt um
fjárkláðann á Islandi og saltfisk-
prísa. Borðhald á Þingvöllum mun
fara ffiðsamlegar fram.
Hjá Gröndal kemur til sögunnar
peysa Ófeigs í Fjalli, og hefði mátt
minnast hennar í hinum nýja
klæðaburði nítjándu aldar sem á að
fara nota. Napóleon var sem sagt
að hertygjast vegna Krímstríðsins
og fór í silkiskyrtu sem Evgenía
hafði saumað í meydómi. Þar utan
yfir fór Napóleon í duggarapeysu.
„Þá peysu hafði Þjóðólfur (blaðið)
tekið af Ófeigi í Fjalli dauðum upp
í borgun fyrir hrossalýsingu.“ Ekk-
ert sverð beit á þessa peysu nema
þrem sinnum hefði verið manns-
bani. Svona peysur, fengjust þær í
dag, þættu hentugar í miðbænum
um helgar. Þrátt fýrr að langt sé
síðan Þjóðólfur birti hrossaauglýs-
ingu ffá Ófeigi í Fjalli og innheimti
gjaldið skörulega eru Islendingar á
fimmtíu ára affnæli lýðveldis enn í
fullum færum við að taka á móti og
tala við þjóðhöfðingja. Gröndal
lýsti einkennum þjóðar sinnar í
Heljarslóðarorrustu, eins og þau
birtust honum í sjávarþorpinu
Reykjavík. Og þótt nú sé komið
annað andlit á landið og Reykjavík
orðin stór og stöndug borg stendur
enn eftir óhaggað, að við gætum átt
til að gauka peysu að einhverri
drottningunni.
Höfundur er rithöfundur.
Á valdi tilfinninganna
---- • * • /V I 4 •
Eftir síðustu helgi voru ia ueui
tækifæri til hörkufréttaflutn-
ings en af flokksþingi krata á
Suðurnesjum. Þess vegna hlakkaði
ég til þegar kynnt var á Stöð 2 að
einn af uppáhaldsfféttamönnum
mínum, Eggert Skúlason, væri
með ítarlega umfjöllun á sunnu-
dagskvöld. Ég hélt til dæmis að
Eggert myndi vaða í Jón Baldvin
effir formannskjör og spyrja hvern-
ig á því stæði að formaður í tíu ár
fengi ekki nema sextíu prósent at-
kvæða í kosningu. Nei, — hann
vatt sér að Jóni með þessa gullvægu
spurningu: „Ertu þreyttur?“
Ég var að vona að með brott-
hvarfi Halls Hallssonar myndi
þessi tilfinningafféttamennska
hverfa af Stöð 2. Hann hafði gert
það að listgrein að yfirdramatísera
Kn„„:n aft maónr-j;at 02
llCLUl ^amag, -- ~
hlustaði — eiginlega bara til þess að
hlusta — en eftir á sat í manni
sambland óvissu um um hvað
fréttin var og þarafleiðandi óvissu
um hvað maður átti að gera við til-
finningaflóðið sem hellt hafði verið
yfir mann.
í Amríku var effir því tekið í
Persaflóastríðinu, að fféttamenn
spurðu hermenn ekki „Hvað hef-
urðu drepið marga í dag?“ eða
„Hefurðu lent í bardaga í dag?“
(eins og gert var t.d. í Víetnam),
heldur: „Hvernig líður þér, her-
maður?“. Fréttagildið í svörunum
var ekkert, en tilfinningagildið
þeim mun meira.
Kannske er þetta eðlileg afleiðing
sjálfhverfunnar sem lýsir sér í því
að allir eru uppteknari af eigin til-
finningalífi en því sem er að gerast í
kringum þá. En þetta er vona
fféttamennska. Það er eðlilegt að
þeir, sem t.d. hafa bjargazt úr sjáv-
arháska, séu spurðir hvernig þeim
líður eða leið, en það er hvorki
upplýsandi né trúverðugt að spyrja
pólitíkus í hita leiksins á þennan
hátt — af því að það eru þúsund
aðrar spurningar sem hann skuldar
okkur svör við og af því að hann
myndi aldrei tala hreinskilnislega
um tilfinningar sínar í sjónvarps-
viðtali.
Enda sýndist mér Jón Baldvin
grípa tækifærið fegins hendi til að
segja nokkra sjarmerandi brandara,
sem að vísu sögðu okkur eitthvað
um hann, en ekkert um átökin sem
ég a.m.k. beið ffétta af.
Karl Th. Birgisson
„Hann vatt sér að
Jóni með þessa
gullvœgu spurn-
ingu: „Ertu
þreyttur?“ “
30 PRESSAN FIMMTUDAGURINN 16. JÚNÍ1994