Pressan - 16.06.1994, Blaðsíða 31

F áein orð í fúlustu alvöru
U*r~ I
Lýðveldið í 50 ÁR
SIGURÐUR A. MAGIMÚSSOIM

tli Islendingar séu ekki
spéhræddasta þjóð á jarð-
ríki? Erlendir gestir hafa
ekki flóarffið fyrir spurulum
heimamönnum, sem ævinlega
inna þá eftir áJiti á landi og þjóð. Ef
gestirnir segja hug sinn allan, telja
fram löst jafht sem kost, þá er
meiren líldegt að spyrlana setji
hljóða eða þeir fari í fylu og flýti sér
að brydda uppá öðru umræðuefhi.
Gerist erlendur blaðamaður svo bí-
ræfinn að láta uppi neikvæða per-
sónulega skoðun á landi eða þjóð,
þá liggur við sjálft að þjóðarsorg
verði í landinu. fslendingar hafa
aldrei þolað að heyra umbúðalaus-
an sannleikann um sjálfa sig af vör-
um útlendinga, þó þeir kunni í
sinn hóp að viðurkenna vanmeta-
kenndina og steigurlætið, fyrir-
hyggjuleysið og flottræfilsháttinn.
Jón Helgason prófessor í Kaup-
mannahöfn lét einhverju sinni svo
ummælt, að íslenskt þjóðfélag væri
ómengað fúskarasamfelag. Það er
að mínu mati hárrétt athugað og á
sér bæði sögulegar, sálrænar og fé-
lagslegar forsendur. Þráttfyrir öll
sín menningaraffek og margvíslegt
andlegt atgervi, sem væntanlega er
ótvírætt, eru íslendingar í öllu sínu
atferli og viðhorfum óbrotin nátt-
úrubörn, sem láta hverjum degi
nægja sína gleði eða þjáningu og
gera sér litla rellu útaf flóknum og
einatt siðfáguðum eigindum
skipulegra og skynsamlegra samfé-
laga. Þeir hneigjast tO að gefa hvöt-
um sínum og löngunum lausan
tauminn, jafnt neikvæðum sem já-
kvæðum, og hafa einhverskonar
ffumstæða dultrú á alheimsskipan
þarsem gott og illt eigi að leika
lausum hala og takast á truflunar-
laust, þannig að bæði það besta og
það versta í hverjum einstaklingi
fái óheffa útrás. Þeir hafa, svo
dæmi sé tekið, einkennilegt dálæti
á lukkuriddurum og glæffamönn-
um í pólitík og fésýslu, mönnum
sem spila hátt og spila djarff, jafn-
vel þó ffamferði þeirra sé mann-
skemmandi og misbjóði réttlætis-
kennd ráðvandra borgara. Þeir
hafa rótgróna andúð á hverskyns
prinsippum eða svonefhdum
grundvallarreglum, enda eftirtekt-
arvert að hugtakið prinsipp hefur
aldrei verið sómasamlega íslensk-
að. Það er ffamandi hérlendum
hugarheimi.
Síbernsk þjóð
íslendingar eru vanþroskaðir á
sama hátt og æskufólk er van-
þroskað. Það er vitaskuld bæði
kostur og löstur. Það stuðlar að
geðríki, kappsemi og eldmóði, for-
vitni, lífsþorsta og milliliðalausri
lífsnautn, en það styður líka að fé-
lagslegu staðfestuleysi, ábyrgðar-
og agaleysi, yfirborðsmennsku og
þeirri áráttu að taka hismið
ffammyfir kjarnann.
Sennilega má rekja ffumstætt
veiðimannahugarfar Islendinga til
þessarar ólæknandi síbernsku. Það
er einkenni veiðimannsins að hafa
fyrst og ffemst fýrir augum happa-
dráttinn, slembilukkuna að hætti
Hrafria-Flóka sællar minningar, en
láta undir höfuð leggjast að gera
áætlanir eða leggja niður fýrir sér
ffamtíðina. Þetta hefur loðað við
Islendinga ffammá þennan dag og
staðið þeim fýrir þrifum á öllum
sviðum þjóðlífsins. Talandi dæmi
um vítavert fýrirhyggju- og
ábyrgðarleysi eru kolrangar kostn-
aðaráætlanir í sambandi við
Kröflu, Flugstöð Leifs Eiríkssonar,
Ráðhúsið í Reykjavík, Perluna og
Árbæjarsundlaug, og mætti lengi
rekja þann hrakfallabálk.
Islendingar eyða talsvert meiri
fjármunum í meira og minna þarf-
lausar utanfarir ráðherra, alþingis-
manna og opinberra embættis-
manna (ásamt spúsum) en þeir
verja til samanlagðra vísindarann-
sókna og menningarframtaks, og
segir sú staðreynd ein útaf fýrir sig
hrikalega sögu sem vitanlega er
haldið leyndri fýrir almennum
borgurum. Island er búið að vera
lýðveldi í hálfa öld, en íslensk
stjórnarskrá sem nafn sé gefandi er
hvergi til, þó við eigum á næstu ár-
um eftir að lifa einhverja viðsjár-
verðustu tíma í gervallri sögu þjóð-
arinnar, tíma sem kunna að skera
úr um áfJamhaldandi tilvist Islend-
inga sem sjálfstæðrar þjóðar.
Hnignandi menntun
Alvarlegust af öllu er samt sú
staðreynd, að menntun þjóðarinn-
ar fer ört hnignandi, þó því megi
slá föstu að gáfhafar Islendinga
standi hvergi að baki andlegu at-
gervi annarra þjóða. Það sem gerst
hefur á næstliðnum áratugum er
einfaldlega það, að ráðamenn
þjóðarinnar hafa skákað gervöllu
menntakerfinu útí horn, og þar
berst það vonlítilli baráttu við
hungurvofuna. Á sama tíma og
ráðherrar, þingmenn, bæjarstjórar,
forstjórar og aðrir miðlungsmenn í
efri lögum samfélagsins skammta
sjálfum sér eða hrifsa til sín laun og
margháttuð fríðindi, sem eru í einu
orði sagt gráthlægileg miðað við af-
raksturinn af störfum þeirra, þá er
þannig búið að skólum landsins og
kennarastéttinni einsog hún leggur
sig, ffá forskólum til háskóla, að
jafhgildir fjörráðum við íslenska
menningu. Vanmetin og van-
greidd störf verða naumast unnin
svo vel sé, nema þá af hugsjóna-
mönnum sem kæra sig kollótta um
eigin kjör og aðbúnað. Svo er gæf-
unni fýrir að þakka, að enn er til
álitlegur hópur slíkra manna í
kennarastétt, en þeim fer áreiðan-
lega fækkandi, ef ekki verður gerð
bragarbót.
Menntun er ekki munaður, held-
ur sú auðlind sem þjóðin á dýr-
mætasta á tímum þverrandi sjávar-
fangs og vaxandi tæknivæðingar.
Hún er bein forsenda þess, að við
fáum lifað siðuðu og mannsæm-
andi lífi. Að öllum öðrum ólöstuð-
um er það rökstudd sannfæring
mín, að engin stétt samfélagsins
beri jafrtþunga ábyrgð né sé jafn-
nauðsynleg og kennarastéttin. Þar
eru fóstrur vitaskuld meðtaldar. I
höndum þessa fólks er bæði ffam-
tíð barna okkar og barnabarna og
raunar framtíðarheill þjóðarinnar.
Bæjarfélög, sem láta það viðgangast
að bæjarstjórum og öðrum pólit-
ískum kontóristum séu greidd
hærri laun en skólastjórum og
kennurum, gera sig sek um óhæfú
og grafa undan eigin farsæld og
ffamtíð íbúanna. Eftirað ég varð
stúdent fyrir hálfúm fimmta áratug
kenndi ég í tvö ár við fJamhalds-
skóla í höfuðstaðnum og þáði laun
sem voru talsvert yfir meðallagi.
Nú eru kennarar ekki einusinni
hálfdrættingar á við iðnaðar-
mannaaðalinn margffæga, að ekki
sé minnst á burgeisa og forstjóra
svonefnds athafnalífs. Óvíða í hin-
um vestræna heimi munu kjör há-
skólakennara vera jafhhrakleg og á
íslandi.
I Japan eru kennslustörf einhver
eftirsóttustu störf sem völ er á þar í
landi, enda mjög vel launuð, og
þarf varla blöðum um það að
fletta, að árangur Japana í mörgum
greinum megi rekja til þess, þó ég
'sé ekki endilega að mæla með upp-
töku japanskra kennsluhátta hér-
lendis. Ég er einungis að benda á
snarvitlaust verðmætamat sem á
eftir að koma harkalega niður á
niðjum okkar.
Málrækt
Mikið hefúr seinni árin verið
fjasað um málrækt og málvöndun í
ræðu og riti, og láta stjórnmála-
menn ekki sinn hlut eftir liggja í
því efhi, þó málfar þeirra á Alþingi
og í fjölmiðlum sé sjaldan til vitnis
um sérstaka umhyggju fýrir ást-
kæra ylhýra málinu. Sannast sagna
eru ýmis afbrigði móðurmálsins, til
dæmis svonefnt stofhanamál sem
af einhverjum óskiljanlegum or-
sökum þykir veglegt á opinberum
skjölum, svo gersneydd stílþrifum
og blæbrigðum, að jaðrar við geld-
ingu. Sama má í grófum dráttum
segja um málfar blaðanna sem
landslýður les dagsdaglega sér til
andlegrar uppbyggingar. Þegar ffá
eru taldir nokkir stílmeistarar útí
bæ, sem endrum og eins senda
dagblöðunum greinar til birtingar,
má heita að lesmál þeirra sé sam-
felld eyðimörk og minni einna
helst á örfoka land sem íslendingar
eru um síðir farnir að hafa áhyggj-
ur af. Þegar útvarp og sjónvarp eiga
í hlut er það gleðilegur viðburður
sem nálgast kraffaverk, ef heilt
kvöld líður ánþess tungunni sé
misboðið eða beinlínis nauðgað
með klúðurslegri eða alrangri setn-
ingaskipan, vitlausum fallbeyging-
um eða þeirri sérkennilegu blönd-
un á staðnum þarsem óskyldum
eða fjarskyldum orðtökum er
hrært saman í ólystugan graut
(dæmi: „að klóra í bakkafullan
lækinn“).
Ein stétt manna, þó vissulega búi
við snöggtum ömurlegri kjör en
kennarar, gerir ekki annað daginn
langan — og stundum líka nætur-
langt — en rækta tungu feðranna,
slípa hana og fægja, teygja hana og
sveigja, endurnýja hana og auka
henni fijómagn, styrk og blæfeg-
urð. Það er sú stétt sem fæst við að
setja saman góðar bækur. Mál-
ræktarstarf rithöfunda er í reynd
bæði meðvituð og ómeðvituð við-
leitni til að styrkja sjálfa líftaug
þjóðarinnar. Víst voru ffamtíðar-
sýnir skáldanna á síðustu öld
ímyndunarafli þjóðarinnar örvandi
og ffjóvgandi, og þá ekki síst lýs-
ingar þeirra á þessu harðbýla landi
sem við lærðum að dá og elska, en
það var meðferð móðurmálsins,
endurnýjun þess og nýsköpun,
sem var þeirra stórfelldasti og var-
anlegasti skerfúr til óborinna kyn-
slóða. Þessari viðleitni hefur ekki
linnt á öldinni sem senn er á enda
runnin, og hún mun að sjálfsögðu
halda áffam meðan menn leggja
sig niður við að tala og skrifa ís-
lenska tungu, hversu mjög sem
hálfamrísk sjónvörp og alþjóðlegir
gervihnettir þrengja kosti hennar.
En hvernig horfir það mál við
opinberum aðilum? I stuttu máli
þannig, að ríkisstjórnin, sem nú
situr að völdum, lét sér á liðnu ári
sæma að gera það sem í hennar
valdi stóð tO að kippa stoðunum
undan íslenskri bókaútgáfú með
alræmdum virðisaukaskatti á bæk-
ur. Sú aðgerð á eftir að hafa afleið-
ingar sem enginn sér fýrir endann
á, en sá hlutur er nokkurnveginn
öruggur, að hún mun ekki hafa í
för með sér auknar tekjur í ríkis-
kassann, einsog látið er í veðri
vaka, heldur munu beinar afleið-
ingar hennar verða hrun bókaút-
gáfunnar og verulegar þrengingar
prentiðnaðarins. Það er því fJemur
kaldhæðnislegur blær á þeirri
ákvörðun Alþing’s að taka málrækt
tO umræðu á fundi sínum á Þing-
völlum 17. júní. Kannski enn eitt
dæmi þess að Mörlandinn sé svo
nærsýnn, að honum sé fýrirmunað
að sjá samhengi athafna og afleið-
inga?
Mótsagnir
Allar þjóðir eru fifllar af mót-
sögnum ekki síður er einstakling-
arnir. Við höfúm logið því að sjálf-
um okkur og öðrum, að hér búi
hamingjusamasta þjóð í heimi, og
samt blasir við sú ömurlega stað-
reynd að hér eru sjálfsvíg tíðari en
víðast annarstaðar á byggðu bóli.
Er það ekki íhugunarverð vísbend-
ing um brotalöm í samfélagsgerð-
inni? Við höfúm af einhverjum
óútskýrðum orsökum fengið orð
„íslendingar
eru vanþrosk-
aðir á sama
hátt og œsku-
fólk er van-
þroskað. Það er
vitaskuld bœði
kostur og
löstur. “
fýrir að vera lausir við ofbeldis-
hneigð og ffemur hversdagsgæfir.
Það þykir mér satt að segja ríma
flla við meðferð okkar á börnum,
gamalmennum, föngum og fötl-
uðu fólki af ýmsu tagi. I sumum
skólum höfúðstaðarins ku svo-
nefrid lyklabörn vera helmingur
nemenda. Þjóðfélag sem þannig
býr að börnum sínum, á sama tíma
og það stuðlar að flottræfilshætti í
einkaneyslu sem ekki á sér hlið-
stæðu í víðri veröld, verðskuldar að
mínu mati ekki aðra nafhgift en
vfllimannasamfélag.
Atgervisflóttinn ffá íslandi er
vissulega ískyggilegur og á sér að
nokkru skýringu í fámennu samfé-
lagi, sem ekki getur boðið sínu best
menntaða fófld störf við þess hæfi,
en hann er að verulegu leyti
heimatilbúinn. I samfélagi þarsem
ættartengsl, pólitísk samtrygging
og aUsherjarspilling ráða ferðinni
eiga atgervismenn svo erfitt upp-
dráttar, að margir sjá þann kost
vænstan að flýja land. Mér er per-
sónulega kunnugt um stóran hóp
úrvalsmanna sem flúið hafa land af
pólitískum ástæðum, og þykir
kannski einhverjum saga til næsta
bæjar. Er þá ótalinn mfldll fjöldi at-
gervismanna sem koðnað hafa nið-
ur eða ekki fengið notið hæfileflca
sinna nema tfl hálfs í samfélagi þar-
sem verðleikar og heflindi verða
nálega aUtaf að lúta í lægra haldi
fýrir flokksskírteininu.
Jón Helgason fór ekki með fleip-
ur þegar hann talaði um fúskara-
samfélagið íslenska.
Höfundur er rithöfundur.
(hýdveldis-
sa ga fyrir
byrjendur
1987
Skafmiðaplágan heldur innreið sína á
Islandi í formi Happaþrennunnar.
Albert Guðmundsson hrökklast úr
Sjálfstæðisflokknum eftir mikið (en að
sama skapi klaufalegt) uppgjör. Stofn-
aði Borgaraflokkinn í hvelli og fékk sjö
menn kjöma í þingkosningum.
Þorsteinn Pálsson forsætisráðherra í
samstjóm Sjálfstæðisflokks, Alþýðu-
flokks og Framsóknar.
Háskólinn á Akureyri tekur til starfa.
Hannes Hlífar Stefánsson heims-
meistari í skák undir sextán ára aldri.
Verslunarmiðstöðin Kringlan tekur til
starfa.
Ólafur Ragnar Grímsson „stelur" Al-
þýðubandalaginu frá flokkseigendum
á þeim bæ með því að sigra Sigríði
Stefánsdóttur í formannskosningum.
1988
Skipt um hjarta og lungu í Halldóri
Halldórssyni.
Thor Vilhjálmsson fær Bókmennta-
verðlaun Norðurlandaráðs fyrir Grá-
mosann.
Sigrún Þorsteinsdóttir, húsmóðir úr
Vestmannaeyjum og félagi í Flokki
mannsins, býður sig fram gegn Vigdísi
Finnbogadóttur forseta. Kjörsókn er
aðeins rúm 70%. Vigdís fékk 92,7%
en Sigrún 5,3%.
Markús Örn útvarpsstjóri rekur Ingva
Hrafn Jónsson fréttastjóra. Ingvi Hrafn
skrifaði bók.
Gunnar Björnsson rekinn úr starfi sem
Fríkirkjuprestur. Hann skrifaði líka bók.
Þorsteini Pálssyni hent út úr ríkisstjórn
í beinni útsendingu. Alþýðubandalag
kemur inn í stað Sjálfstæðisflokksins.
Steingrímur Hermannsson verður aft-
ur forsætisráðherra.
Magnús Thoroddsen segir af sér sem
forseti Hæstaréttar eftir að gerðar
voru athugasemdir við að hann notaði
aðstöðu sína til að kaupa 2.000 flösk-
ur af brennivíni fyrir slikk.
Jóhann Hjartarson sigrar Viktor Korc-
hnoj í áskorendaeinvígi heimsmeist-
arakeppninnar. Korchnoj verður óvin-
ur íslensku þjóðarinnar númer eitt fyrir
að blása reyk framan í Jóhann.
1989
„Bjórdagurinn“ á íslandi. Erlendir
fréttamenn komu til landsins til þess
að fylgjast með þeim einstæða menn-
ingan/iðburði þegar (slendingar fengu
að drekka bjór.
Ólafur Skúlason kjörinn biskup. Hann
hlaut 89 atkvæði en Heimir Steinsson,
þjóðgarðsvörður á Þingvöllum, kom
næstur með 31.
„Það sem enginn sér“, lag Valgeirs
Guðjónssonar, fær ekki eitt einasta
stig í Evrovision. Flytjandi lagsins var
Daníel Ág. Haraldsson.
Hinn ferðaglaði páfi kom loksins til Is-
lands.
Borgaraflokkurinn gengur til liðs við
rikisstjórnina sem þar með saman-
stendur af fjórum flokki plús Stefáni
Valgeirssyni.
Davíð Oddsson ýtir Friðriki Sophus-
syni til hliðar og verður varaformaður
Sjálfstæðisflokksins.
Jón Baldvin utanríkisráðherra kaupir
106 flöskur af freyðivíni á kostnaðar-
verði svo Ingólfur Margeirsson ritstjóri
Alþýðublaðsins geti haldið upp á af-
mælið sitt.
1990
Jón Óttar Ragnarsson, sjónvarpsstjóri
á Stöð 2, dæmdur til að borga 200
þúsund kall fyrir að sýna klámmyndir.
Eyjólfur Sverrisson, liðsmaður Tinda-
stóls, fertil Stuttgart að leika fótbolta.
Flestir sakborninga í Hafskipsmálinu
sýknaðir.
Héðinn Steingrimsson, fimmtán ára,
verður yngsti (slandsmeistarinn í skák
frá upphafi.
Ég er meistarinn, leikrit Hrafnhildar
Hagalín, fmmsýnt.
V J
FIMMTUDAGURINN 16. JÚNÍ1994 PRESSAN 31