Vísir Sunnudagsblað - 07.01.1940, Blaðsíða 1
1940 Sunnudaginn 7. janúar 1. blad
NYARIÐ
SIÐIR OG FYRIRBOÐAR
Um allan hinn kristna heim
byrjar árið 1. janúar. Annars
hefir það verið mjög breytilegt
lijá hinum ýmsu þjóðum, hve-
nær árið væri látið byrja. Hjá
Forn-Egyptum er talið, að árið
liafi byrjað með haust-jafn-
dægrum. í olctóber vaknar alt
líf. Níl flæðir yfir dalinn, og
akrarnir taka að grænka, öfugt
við það, sem er á norðurhveli
jarðar. Þegar vor er hjá oss, er
Nilardalurinn sem eyðimörk.
Því er eðlilegt, að vorið hjá
Egyptum byrjaði með gróand-
inni. Þó mun þetta hafa orðið
nokkuð breytilegt, þar sem
Egyptar reiknuðu árið 365 daga
án hlaupárs. Semitaþjóðir héldu
nýár við fyrstu tunglkomu eftir
vor-jafndægur. Til var þó önn-
Ur skifting á árinu, og var það
þá látið hefjast um haust.jafn-
dægur. Er sú skifting þekt með-
al Gyðinga, og sjálfsagt komin
frá Egyptum. Rómverjar töldu
iá elstu tímum árið byrja á vox*-
jafndægrum. Yar frjósemisguð-
inum Mars helgað upplxaf árs-
ins. Frá mars töldust svo hinir
mánuðirnir. Sjást enn merki
þessa í nokkurum mánaðanöfn-
um, t. d. september, október,
nóvember og desembei*, þ. e. a.
s. 7., 8., 9. og 10. mánuður. Fyi*-
ir Krists burð voru Rómvei-jar
liorfnir frá þessari skiftingu, og
töldu menn þá árið byrja með
janúar, sólmánuði. Hinu gamla
ári lauk ineð hátíð, er kallaðist
Satúrnalíur eftir guðinum Sat-
úrnusi, sem var í þann veginn
að gleypa yngsta barn sitt, árið,
sem var að enda. Þessi liátíð
stóð frá 17. til 23. des. Um allar
miðaldir, og raunar fram á
nýju öldina, var hin mesta ó-
i*egla á þvi, hvenær árið skyldi
byrja. Var það mjög breytilegt
bæði eftir löndum og tímum.
Mjög snemnxa, bæði í grísk-
EFTIR JÓHANN SVEINSSON CAND. MAG.
kaþólsku og rómversk-kaþólsku
kirkjunni, var nýársdagur 25.
desember (jóladagur), sem tal-
inn var fæðingardagur Ki’ists,
og virðast ])áfarnir oftast nota
þann reikning. Þó er hann
stundum 1. jan., 6. jan. (þrett-
ándinn), 25. mars eða jafnvel
páskadagur. 25. mars var boð-
unardagur Maríu, og var byrj-
un ársins miðuð við getnað
Krists, auk þess sem það féll
næstum saman við voi’jafndæg-
ur. Þannig var oftast talið í Eng-
landi, þar til 1752, að 1. jan. var
lögskipaður. í einu og sama
landi var jafnvel breytilegt, á
hvaða degi lárið byrjaði. Með
tímatali Gregoríusar 13. 1582
komst loks að mestu sam-
x*æmi á þetta smámsaman á
vesturlöndum, og 1. janúar
fékk yfirhöndina. Alla 16. öld-
ina gætir þó þessa glundroða.
Jafnvel eru dagarnir frá 25. des.
til 1. jan. í skjölum og tilskip-
Unum á fyrsta stjómarári Frið-
riks konungs annars, ýmist
færðir til fyrra eða siðara árs-
ins til sífeldrar hrelhngar fyrir
sagnfræðinga nútímans.
Forfeður vorir á Norður-
löndum höfðu fyrir kristni skift
árinu í tvent, sumar og vetur.
Því norðar sem kom, varð vet-
urinn eftirminnilegri, og töldu
menn því oft í vetrum í stað
ára.
Auk þess sem Norðurlanda-
búar skiftu árinú í vetur og
sumar, eða í tvö misseri, skift-
ist hvor helmingur í tvent, sem
var þá fjórðungur árs, og hét
mál. Hin fornu lieiðnu jól voru
lialdin, þegar kuldinn og dimm-
an var sem mest. Er talið, að
þau væru lialdin um miðjan
vetur, og liét miðsvetrarnóttin
liökunótt. Var þá blótað og
drukkin full goða og stígið á
stokk og strengd heit. Þessa
nótt bar upp á tímann frá 9.
til 15. jan. Þegar kristnin kom
til Norðurlanda, féllu hin
kristnu jól nokkum veginn
saman við þau heiðnu, enda
stóðu þau frá 25. des. til 6. jan.,
og svo er hin gamla kaþólska
venja ennþá sterk, þótt í lönd-
um mótmælenda sé, að í vitund
fólksins ná þau fram á þrett-
ándann. En sá dagur var helg-
aður vitringunum frá austur-
löndum, og kalla Danir hann
dag hinna þriggja heilögu kon-
unga, því að i lielgisögum eru
vitringarnir sagðir vera kon-
ungar.
Kirkjan liefir ávalt verið
liyggin í þvi að afnema ekki
með öllu heiðnar hátíðir eða
siði, heldur sníða með varkámi
upp úr hinu gamla og láta það
samsvara kristnum hátíðum og
siðum, og þannig varð breyting-
in í hugum fólksins ekki mikil
fyrst í stað. Upphaflega mun
jóladagurinn (25. des.) hafa
verið valinn fyrir fæðingardag
Krists vegna hinna lieiðnu
Rómverja, sem héldu Satúrnus-
arliátíð sína á sama tíma.
í fornkirkjunni ríkti hin mesta
óregla um, hvaða dagur skyldi
teljast fæðingardagur Krists.
Sumir töldu liann 20. apríl, 20.
maí, 17. nóvember o. s. frv.
Þar sem byrjun ársins var
ýmist talin 26. des., 1. jan. eða
6. jan. (á þrettándanum), þá
ert ýmsir sömu siðir, yfirnátt-
úrlegir fyrirburðir og fyrir-
boðar ýmist taldir til jóla, nýárs
eða þrettándans. í daglegu lifi
voru lifa fjöldamargar minjar
í siðum, háttum og þjóðtrú frá
frumskeiði mannkynsins, þótt
vér veitum þeim litla eftirtekt
og setjum það í alt annað sam-
band eða skiljum það alls ekld.
Ekki síst á þetta við kringum
jól, nýár og þrettándann. Er
fjölmargt komið frá hinum
lieiðnu jólum, en ekki af kristn-
um uppruna, sem vér mundum
ætla.
Eg hefi þegar getið um Sat-
úrnusarliátiðina, er haldin var
undir árslokin lijá Rómverjum.
Saman við hana féll svo önnur
hátíð, nýárshátíðin. Árið 153 f.
K. var embættisár ræðismann-
anna látið byrja 1. jan. Áður
liafði það verið breytilegt. Þetta
festi mjög 1. jan. í sessi sem
fyrsta dag ársins. Varð þvi
raunar nær óslitin hátíð frá 17.
des. til 4. jan. Var þá mikið um
dýrðir í rómverska ríldnu. Rík-
isvélin stóð kyrr, skólum og
búðum var lokað, engum var
refsað, glæpamenn látnir lausir,
strið var ekki hafið, og enginn
mátti vera hryggur, allir glað-
ir. Fólk liljóp um göturnar,
stundum afkáralega málað i
framan, með vaxkyndla og
hrópaði: „Io, Saturnalia" (Hæ,
Satúrnusarhátíð). — Auðvitað
færðu menn Satúrnusi fórnir i
liofunum við þetta tækifæri.
Allir máttu þá, svo að segja,
gera, hvað sem þeir vildu. Jafn-
vel þrælarnir nufu nú frelsisins.
Þá báru þeir búning frjálsra
manna og sátu við sama borð
og liúsbændur þeirra. Húsbænd-
urnir báru búning þræla og
gengu sjálfir um beina. Þræl-
arnir máttu segja, hvað sem
þeim sýndist við húsbændur
sína án þess að vera hegnt.
Menn léku sér mjög að teninga-
lcasti, efnamenn um peninga,
fátæklingar um hnetur. Vana-
lega var kastað teningum um,
hver skvldi vera veislukóngur