Vísir Sunnudagsblað - 07.01.1940, Page 3

VlSIR SUNNUDAGSBLAÐ
3
ÞESSI MYND ER TÁKNRÆN um hörmungar stríðsins — jafnvel brjóstmylkingum er ekki
hlíft. — Myndin sýnir „gasgrímu“ fyrir ungbörn. „Gríman“ er ekki aðeins fyrir andlitið,
heldur er hún gashelt hylki utan um barnið sjálft.
jafnvel fleiri merkisdaga, t. d.
Jónsmessunótt.
Hér á landi er mest af slíkum
fyrirboðum bundið við nýárs-
nóttina, þótt raunar sé um fleiri
nætur að ræða. Margt þess, er
hér liefir verið getið þekkist
líka hér iá landi, stundum í
breyttri mynd.
Það er gömul trú hér á landi,
að álfarnir flytji sig á nýársnótt,
en því bregður einnig' fyrir, að
þeir flytja sig á jóla- eða þrett-
ándanótt. Þá nótt var ljós látiö
loga. Átti húsfreyjan að ganga
kringum bæinn og bjóða álfum
heim og segja: „Komi þeir,
sem koma vilja, veri þeir, sem
vera vilja, fari þeir, sem fara
vilja, mér og mínum að
meinlausu“. Þá var sums
staðar siður að bera hrok-
aðan disk af hangikjöti og öðru
góðgæti og setja á afvikinn stað
handa huldufólkinu. Á Norður-
löndum utan Islands þekkist sá
siður að ætla ósýnilegum gest-
um mat. Var það vanalega á
jólanóttina. En gestirnir voru
aðallega dauðir ættingjar heim-
ilisfólksins. Er þetta líklega af
sömu rótum runnið, því að trú-
legt er, að álfarnir hafi upphaf-
lega verið dautt fólk. Sums stað-
ar svaf fóllcið elcki í rúmunum,
Svo að þeir dauðu gæhi hvílt
sig. Síðar var þessu svo snúið
upp á englana. Þá komu oft álf-
ar i hýbýli manna á nýársnótt-
ina og héldu veislu, þegar fólk-
ið var í kirkju. Á nýársnótt risu
kirkjugarðar, vatn breyttist í
vín litla stund, kýrnar fengu
mál, þá var óskastundin og þá
féll búrdrífan. Sumt af þessu er
og oft talið til þrettándans.
Á nýársnótt gátu menn séð
konúefni sin eða stúlkur manns-
efni sín. Átti þá að sitja í kol-
dimmu herbergi og horfa stöð-
ugt í spegil. Mátti enginn vita
um þetta eða vera viðstaddur.
Fyrst skyldi liafa yfir særinga-
þulu. Fyrst í stað komu fram
kynjamyndir í speglinum, en
svo á að koma fram hönd með
hnif eða eitthvert vopn. En
ekki má snerta hlutina. Það
verður manni til ógæfu. Síðan
fara myndirnar að skýrast, þar
til hin rétta mvnd kemur
fram. Á nýársnótt má lika liggja
á krossgötum eða krossgöng-
um, t. d. þar sem búr- og eld-
húsdvr mætast í göngum á bæj-
Um. (Lika var hægt að gera
þetta á Jónsmessunótt) . Skyldi
maður þá breiða ofan á sig gráa
sauðargæru eða öldungshúð,
og hafa gráan kött og öxi. Ef
um lcrossgötur var að ræða,
skyldu vegirnir liggja í kross
til fjögurra kirkna. Hann skyldi
horfa stöðugt í öxarmunnann,
og hvorki líta til hægri né
vinstri. Koma þá til lians ýmsar
vættir (aðallega huldufólk) og
bjóða honum allskonar gripi,
góðan mat eða reyna að lokka
liann með sér. Loks koma álfar
í líki nánustu ættingja eða
venslamanna og reyna þannig
að freista manns. En maðurinn
verður að þegja eins og steinn.
í dögun liverfa álfarnir, en
dýrgripirnir verða eftir. Ef
maðurinn svarar eða þiggur
eitthvað, missir hann vitið.
Þannig fór fyrir hinum fræga
spámanni, Jóni krukk. Hann
hafði staðist allar freistingar
fram undir morgun, en þá kom
til lians kona með heitt flot í
ausu. Það þótti honum mata
best. Varð honum þá á að líta
útaf og segja: „Sjaldan liefi eg
flotinu neitað.“ Misti liann þá
allra gersemanna og var upp
frá því ráðlaus og rænulítill, en
hélt þó gáfunni, að sjá fyrir ó-
orðna hluti. Þegar fyrsta dag-
renning sást, átti útisetumaður-
urinn að segja: „Guði sé lof, nú
er dagur um alt loft.“ Hurfu þá
álfarnir, en auðurmn varð eftir,
eins og áður er sagt. Eftir öðr-
um sögnum áttu það að vera
dauðir ættingjar útisetumanns-
ins, sem grafnir voru við eina
eða fleiri af liinum fjórum
kirkjum, er komu til hans, og
sögðu honum alt, er hann fýsti
að vita, orðna hluti og óorðna.
Ef hann stóðst raunina, gat
hann æ síðan leitað frétta hjá
hinum framliðnu, er hann vildi.
Hið síðasttalda sýnir eldra stig
þjóðtrúarinnar. Við þessa at-
höfn varð auðvitað að liafa yfir
vissan særingaformála. Alt
þetta er úr römmustu lieiðni,
enda eru slikar útisetur bann-
aðar í fornum lögum og settar
í samband við fordæðuskap og
fjölkyngi.
Á Norðurlöndum utan Islands
eru að eins fáar minjar eftir af
þessum sið. Helst er það í Nor-
egi. Þar gat unga stúlkan kom-
ist eftir, hvaða mann hún lilyti
með þvi að liggja á krossgötum.
Skyldi liún þá taka eftir öllum
hljóðum, er bærust henni til
eyrna. Heyrist stafhljóð, fær
hún ekkjumann, glasahljómur
merkir drykkjumann, hamars-
högg skóara eða smið o. s. frv.
Er þetta bundið við jólanótt eða
Jónsmessunótt. Þá má nefna
það, að mikið mark hefir verið
tekið á draumum þeim, sem
menn dreymdi á nýársnótt.
Eg hefi nú nefnt að eins
nokkur atriði úr háttum og
fyrirboðum, sem tengdir eru
við áramótin að fornu og nýju,
hérlendis og erlendis. Svo óska
Ráðning á jóla-
krossgátunni.
Lárétt:
1. jólin, 6. Hagbarður, 9. þetta,
14. ónáðina, 16. Olivers, 18. næ,
19. iðar, 20. sonar, 24. fóna, 25.
ym, 26. aða, 28. ara, 29. kraga,
30. nag, 31. aga, 32. sina, 34. Tl,
35. eg, 36. in, 37. an, 38, hugn,
39. nags, 41. völu, 42. Aurnir,
43. fæ, 45. má, 46. örfiri, 48.
armar, 50. Sindri, 55. aus, 56.
Þerney, 61. eld, 62, úlf, 64. hót,
65. ýms, 66. Atli, 67. múl, 68.
tár, 69. ítra, 70. Áni, 72. tal, 74.
lin, 76. Ari, 77. randir, 78. dós,
80. rekkar, 81. páfar, 83. radd-
ar, 88. Rm, 89. té, 90. Baldur,
95. fróð, 98. lúin, 99. hlóm, 100.
lir, 101. me, 103. BA, 104. ló,
106. Inga, 108. lag, 109. svo,
110. urgið, 112, ama, 114. tak,
115. og, 116. óvit, 117. spæli,
118. Karl, 120. Na, 121. taum-
ana, 123. aðfarir, 125. iðnar,
126. Niflungar, 127. skurn.
Lóðrétt:
1. Jónas, 2. ónæðinu, 3. lá, 4.
Iði, 5. niða, 6. Harald, 7. agna,
8. rofnar, 9. þing, 10. Eva, 11.
te, 12. Tryggur, 13. asman, 15.
nart, 17. lóan, 20. skelfa, 21.
org, 22. agi, 23. Rangár, 27. an-
ar, 31. auli, 33. agn, 38. höf, 40.
Si, 41. VR, 42. andlangur, 44.
æra, 45. mas, 47. Iðavallar, 49.
mun, 50. Selár, 51. ilina, 52. Nd,
53. rú, 54. ilmar, 56. Þórir, 57.
et, 58. ný, 59. emíra, 60. ystir,
63. fúl, 64. bál, 71. In, 72. Ti,
73. hóf, 75. Ne, 76. ak, 78. dám,
79. sat, 81. primus, 82. rénaði,
84. aflagað, 85. dróg, 86. dóm,
87. að, 91. al, 92. lúi, 93. dint,
94. unganir, 96. lirotan, 97. slak-
ar, 99. bloti, 100. hvin, 102. Erp,
103. bil, 105. ómað, 107. akarn,
109. svar, 111. gæru, 113. arfs,
116. óma, 119. lak, 122. un, 124.
Ru.
.Tón: — Það er undarlegt,
hversu margar stúlkur vilja
ekki giftast.
Kata: — Hvernig veist þú
það?
Jón: — Eg hefi spurt þær.
*
Dómari: — Getið þið hjónin
eldci lifað hamingjusömu lífi
saman án þess að berjast?
Frúin: — Nei, ekki ham-
ingjusömu.
eg að árið, sem gengið er í garð,
beri öllum liamingju og vona,
að enginn hafi séð sig höfuð-
lausan eða skuggalausan á ný-
ársnótt, en vona aftur á móti,
að margar ungar stúlkur hafi
séð mannsefnið sitt þessa
merkilegu nótt, ef til vill ekki
einungis í spegli, heldur með
holdi og blóði.