Vísir Sunnudagsblað - 21.01.1940, Blaðsíða 3

VlSIR SUNNUDAGSBLAÐ
3
HEITIR AMERIKA EKKI EFTIR
0&m.QALC& Vjzspucw-?
kix-kjumála á Norðurlöxidum,
þar eð kið æðsta vald þeirra
liafði þar nú umboðsmann
sinn. Og þar sem hið verald-
lega vald var oftlega mjög
tengt og jafnvel háð því kirkju-
lega á þeim tímum, var ekki
að undra, þó margir merkis-
atburðir og margar markverð-
ar ákvarðanir í sögu Norður-
landa ættu rætur sínar að rekja
til Lundar.
Enda þótt Lundur væri slikt
höfuðból í augum Nox’ður-
landabúa, stóðst hann illa sam-
anburð við borgir og bæi
Þýskalands og Frakklands,
livort beldur sem um auð eða
ytri menningu var að ræða. Ár-
ið 1128 komu nokkrir prestar
frá Bamburg við Main í Þýska-
landi í heimsókn þangað, Að
vísu var sá bær þá í helstu
röð klausturbæja Þýskalands,
enda vakti Lundur litla aðdá-
un hjá klerkum þessum. Þeg-
ar lieim kom, varð þeim mjög
tiðrætt um, hve alt væri þar
litilmótlegt og með litlum
menningai’brag. Dómkirkju-
byggingin í Lundi var þá lítt
á veg komin, en allar aðrar
byggingar þar, bæði kirkjur og
önnur hús, úr tré og æði lág-
reistar, en dómkirkjan í Bam-
burg var úr steini og með þeim
veglegustu í Þýskalandi. Prest-
arnir fæi’ðu erkibiskupi Lund-
ar balsam og dýrindis biskupa-
kápu að gjöf, en hann gaf þeim
smjör í staðinn. Um lxann
sögðu prestarnir, að hann væri
að vísu stórmannlegur og göf-
ugur á svip, en í framkomu og
búnaði „sem Vendi“ og töldu
þeir þá langt til jafnað.
Að minsta kosti einn íslensk-
ur biskup sótti vígslu til Lund-
ar. Var það Jón Ögmundsson
Hólabiskup, seinna nefndur
hinn „helgi“. Segir sagan, að
Jón bafi komið siðla dags til
Lundar, var þá erkibiskup í
kii'kju og lilýddi aftansöng
með klerkum sínum. Jón gekk
i kirkju. Er svo sagt, að liann
liafi verið manna raddfegurst-
ur. Tók hann undir sönginn og
á þá erkibiskupi að liafa orð-
ið það á að lita úr kór fram
til kirkjunnar, en það bafði
liann þó stranglega fyrii’boðið
klerkum sínum. Afsakaði bann
brot sitt með því, að rödd hefði
borið að eyrum sér, sem liann
hefði ei fyr slíka heyrt, og
mætti frekar þykja lík engla-
rödd en manna. Það er því
ekki einkennilegt, þótt almenn-
ingur flyktist „heim að Hól-
um“, til að heyra Jón biskup
fremja tíðasöng, fyrst sjálfum
erkibiskupi þótti svo mikið til
raddfegurðar lians koma.
Með siðabótinni og valda-
missi kaþólskrar kirkju á
Norðui'löndum er blómaskeiði
Lundar lokið, og hefir þar ekki
síðar runnið annað eins, þó að
stofnun liáskólans, sem fyr er
um getið, bætti þar nokkuð um.
Þeir urðu fleiri en Egill, sem
þá lögðu eld að húsum, það
gerði Kai’l nokkur Knútsson ár-
ið 1452, en hann átti þá í ófriði
við Ki-istján I. Danakonung.
Ekki gekk hann þó jafn rögg-
samlega að sínu verki og Egill
forðum, þvi að þessu sinni
brann ekki allur bærinn. Þeg-
ar Skánn sameinaðist Svíþjóð,
var Lundur lítilfjörlegur bær.
Karl XII. hafði, eftir beimkomu
sína frá Tyrklandi, tveggja ára
dvöl þar, og liðu íbúar bæjar-
ins mjög undir uppihaldi og
vistum herliða bans. Um 1720
var ibúatalan komin ofan í 680.
Það er ekki fyr en um og eft-
ir síðustu aldamót, sem bærinn
tekur að blómgvast á ný, en þá
er járnbrautin milli Stokk-
hólms og Málmeyjar lögð um
bæinn og þar sett aðalmiðstöð
Suður-Svíþjóðar brautarkerfis-
ins. Á siðari árum liafa þar ris-
ið upp nokkrar verksmiðjur og
er þar nú allverulegur iðnað-
ur. (Sykur, vélar og leðui’iðn-
aður).
Enn má sjá ýmisleg merki
í Lundi um blómaskeið hins
kirkjulega valds þar á miðöld-
um. Fyrir utan liina miklu
dómkirkju eru þar fleiri forn-
ar byggingar, og er St. Péturs
klausturkirkjan þeirra merk-
ust. Ennþá bera ýmsar götur
og staðir heiti eftir dýrlingum
hins kaþólska siðar, svo sem
Martenstorg, Clementstorg o.
fl. Götur þar lieita sumar nöfn-
um, er benda til liins sama, t.
d. Klosterstigen, Graabrödra-
gatan, Helgonbacken o. s. frv.
Þó að margar af hinum nýrri
byggingum i Lundi séu vegleg-
ar og sumar götur beinar og
breiðar, þá þarf þó ekki langt
að fara út frá liinum nýskipu-
lögðu bæjarhverfum til að sjá
krókóttar og þröngar götur og
hús, sem vægast sagt eru ekki
i neinum nýtískustíl. Veggir
margi’a þeirra eru úr gróf-
höggnum sandsteini og afar
þykkir. Gluggarnir litlir og fá-
ir, — má jafnvel á stöku stað
sjá gluggagerð miðaldanna enn
þann dag í dag; örsmáar rúð-
ur úr þykku, blágrænu gleri,
greyptar í blýumgerð. Nokkur
forn timburhús eru þar einnig,
en þau eru fá. Einstök þeirra
eru bikuð að utan með skóg-
artjöru.
Eitt af því, sem sérstaklega
hlýtur að vekja eftirtekt ferða-
Spænskir sagnfræðingar eru
önnum kafnir við að rannsaka,
hvort það sé ekki á misskilningi
bygt, að Ameríka dragi nafn af
Americo Vespucio. Það var
blað Falangista, Arriba, sem
braut fyrst upp á þessu máb og
þá fóru sagnfræðingarnir
spænsku að rannsaka mábð.
Auk þess sem blaðið spurði
livort Ameríka drægi raunveru-
lega nafn af Vespucio, spurði
það, livort liann myndi ekki
hafa þóst fara fyrstu Ameríku-
för sína fyrri en hann gerði það
raunverulega, til þess að hljóta
lieiðurinn af að hafa verið
fyrsti maður, sem fann megin-
land vestan hafs.
Blaðið dregur það mjög í
efa, að hann hafi farið í fyrstu
vesturför sina 10. mai 1497 eða
1499, með liinum frægu sæför-
um, Juan de la Cosa og Alonso
de Ojeda, sem fóru einnig með
honum í aðra för hans.
Sumir sagnfræðingar lialda
þvi fram, að ártabnu 1497 hafi
verið bælt inn í sigbngadagbók
Vespucios síðar. Aðrir hafa
komið fram með þá skoðun, að
skírnarnafn Vespucios liafi
ekki verið Amerigo eða Ameri-
co, heldur Alberico, en það nafn
er Almericli á þýsku og Am-
aury á frönsku.
Það er tabð að maður einn
að nafni Martin Waldseemuller
eigi sök á þessari skekkju, að
Ameríka heiti í höfuðið á Ves-
pucio. Waldseemuller gaf árið
1507, árið eftir að Columbus dó,
út bók í borginni Saint Die og
nefndi liana „Cosmograph in-
troductio insuper quator Amer-
ici navigationes“ — þ. e. um
fjórar Ameríkuferðir. Þar setur
hann skírnarnafn Vespucios í
samband við orðið „Americ“,
manna í Lundi, er það, hversu
mikið er þar af fögrum trjá-
görðum, trjágöngum og skrúð-
reitum. Auk trjáganganna á
brautartorginu, sem þegar liafa
verið nefnd, og Lundegaardens,
sem er sérstaklega fagur, má
nefna skrúðreitina á Krafts-
torgi austan dómkirkjunnar,
Botaniska garðinn, trjálundinn
á Helgonbacken, garðinn við
stjörnuturninn og fleiri. Allir
þessir garðar eru mjög falleg-
ir og sumir með afbrigðum.
sem táknaði frumbyggjana í
Nicaragúa.
i
Ekkert landabréf
eftir Vespucio.
Einn sagnfræðinganna, sem
er að rannsaka þetta mál, dreg-
ur það mjög í efa, að Vespucio
hafi nokkuru sinni komist til
Ameríku, enda þótt ekki sé
sannanir fyrir hendi um það, að
liann liafi ekki lagt af stað
þangað. Eitt fyrsta landabréf,
sem dregið hefir verið af aust-
urströnd Ameríku, var gert af
Juan de la Cosa, sem ofar get-
ur, en ekki af Vespucio. Var
bréfið gert árið 1500. Þá hefir
það einnig sannast fyrir all-
löngu, að Vespucio settist ekki
að á Spáni fyrri en 1499, og
gat því elcki hafa farið af stað
í vesturför sína fyrri en Colum-
bus var búinn að fara þrjár
ferðir. — (Vespucio er tabnn
fæddur í Flórens á ítabu 9.
mars 1451).
Portugalskir sagnfræðingar
liafa einnig fengið áhuga fyrir
þessum rannsóknum og þeir
hafa rannsakað öll gögn, sem
finnast í þjóðskjalasafninu í
Lissabon og fjalla um þær tvær
Ameríkuferðir, sem farnar voru
að boði Manuels Portugalskon-
ungs og kostaðar af honum.
Nafn Vespucios er þar hvergi
nefnt, enda þótt hann héldi því
fram i bréfum til vina sinna á
ítaliu, að liann hefði lagt upp í
þriðju Ameríkuferð sina 10.
maí 1501 og þá fjórðu sama
dag 1503.
Kvonfang Vespucios.
Það er tabð, að Vespucio hafi
öðlast spænskan borgararétt 24.
apríl 1505 og gengið að eiga
spænska konu að nafni Maria
Cerezo, en hvorugt skjalið þvi
viðvíkjandi hefir fundist og
engin sönnun fyrir því. Vespu-
cio varð skipstjóri hjá flutn-
ingafélaginu Casa de Contracta-
tion í Sevilla árin 1508—1512,
en lést 22. febr. 1512 í Sevilla.
En þó að svo sé, að það sé
ekki rétt, að Vespucio hafi ver-
ið fyrsti maður, sem sté fæti á
meginland Ameríku,'' þá var
hann þó fyrsti maður, sem lýsti
því að nokkuru ráði. Og það er
heldur ekki honum að kenna,
þótt Ameríka sé tabn draga
nafn af honum. Þar á Waldsee-
múller einn sökina.