Vísir Sunnudagsblað - 11.02.1940, Page 2

2
VlSIR SUNNUDAGSBLAÐ
ÁBNI PÁLSSON PRÓFESSOR:
JÓHANN SIGURJÓNSSON
SKÁLD
NiSurl.
IV.
Fjalla-Eyvindur kom út 1911.
Á samri stundu varð Jóhann
'Sigurjónsson viðfrægur maður.
Fjalla-Eyvindur var fyrst leik-
inn á Dagmarleikhúsinu í Kaup-
mannahöfn, en seinna í London,
Munchen, Hamborg, Riga, Hels-
ingfors og sjálfsagt viðar. Leik-
urinn liefir verið kvikmyndað-
ur og sýndur á kvikmyndahús-
um víðsvegar um heim, á
dönsku hefir hann komið út i
skrautútgáfu með myndum, og
loks hefir hann verið þýddur ó
níu tungumál. Þess munu tæp-
ast dæmi, að nokkur norrænn
rithöfundur, sem áður var lítt
kunnur, hafi unnið svo skjótan
og ótvíræðan sigur með einu
riti. Björnson og Ibsen þurftu
miklu meira fyrir að hafa. Báð-
ir voru þeir orðnir miðaldra
menn og áttu langan rithöf-
undsferil að baki, áður en rit
þeirra urðu kunn að nokkuru
ráði meðal erlendra þjóða. —
Það hefir verið tilgangur
minn með þessum línum, að
lýsa Jóhanni nokkuð sjálfum,
en um rit hans mun eg ekki
skrifa langt mál að þessu sinni.
Þess gerist ekki heldur þörf, þvi
að hvorttveggja er, að mikið
Iiefir verið um þau ritað bæði á
íslensku og útlendum málum,
og þar að auki er list hans svo
tær og gagnsæ, að lítil eða eng-
in þörf er á skýringum ritdóm-
arans. Þegar svo stendur á,
verða langir fagurfræðilegir
ritdómar fremur gagnslitlir og
mikil hætta ó, að „ritskýringin“
verði ekkert annað en gutl og
málæði. —
Mér var kunnugt um vinnu-
aðferð Jóhanns, þegar hann
samdi Fjalla-Eyvind. Síðasti
þáttur mun fyrst hafa orðið
fullger, en í raun og veru liafði
liann alla þættina i smiðum i
einu. Verkið sóttist seint og oft
lagði hann pennann frá sér, en
hitt þykist eg mega fullyrða, að
efnið hafi tæpast horfið úr huga
hans eina klukkustund frá þvi
hann skrifaði fyrstu setninguna
og þangað til hann lagði siðustu
liönd á ritið. Stundum fleygði
hann hálfum eða heilum þátt-
um í eldinn, vinsaði að eins úr
þeim fáeinar setningar, sem
hann var ánægður með. Þó
hygg eg, að alt hafi frá upphafi
verið fullráðið um bygging
leiksins, bæði um persónur,
þáttaskifting, leikslok o. s. frv.
En vandvirkni lians og óþolin-
mæði við sjálfan sig töfðu fyrir
honum i hverju spori.
Hann samdi leikritið á
dönsku og íslensku jöfnum
höndum, þannig að i liinum
fyrstu frumdrögum skiftust oft
á islensk og dönsk tilsvör. Sið-
aii varð hann að þýða sjálfan
sig á bæði málin, og olli það
honum ekki lítilla erfiðleika.
En þrátt fyrir þetta tókst hon-
um að skapa meistaraverk, sem
er svo íslenskt á brún og brá og
í insta eðli, að engum liefir enn
þá komið til liugar, að efast um
þjóðerni þess. Leikurinn hefst
í baðstofu, kemur við í réttun-
um, dvelur einn sólskinsdag
uppi á öræfum og endar í kol-
svartri manndrápshríð. Svo að
því verður ekki neitað, að um-
gerðin er islensk, og þá ekki
síður óróinn í djúpinu, eldsum-
hrotin, sem gera vart við sig fró
fyrstu byrjun undir hinum
trausta grundvelli, sem leikrit-
ið er reist á. En þó eru það vit-
anlega ekki þessi íslensku ein-
kenni, sem skapað hafa heims-
frægð Fjalla-Eyvinds. Þau hafa
sjálfsagt hjálpað mikið til, en
hitt er þó aðalatriðið, að liöf-
undinum hefir tekist að grafa
niður að þeim frumlindum
mannlegs eðlis, sem liggja
miklu dýpra en svo, að nokkur
þjóðernismunur geti komið til
greina. Hann lýsir ástríðum
mannlegrar sálar eins og sá sem
valdið hefir og þekkinguna, ást
og hatur, ótti og örvænting loga
um alt leiksviðið i öllum sínum
frumkrafti. Höfundurinn gerist
svo djarfur, að hann teflir
hungrinu fram móti ástinni, og
veit eg ekki til, að það hafi fyr
verið gert á leiksviði, þótt slilct
muni koma fyrir við og við í
lífinu. Örvænting Höllu er lýst
á þá leið, að manni skilst, að
slíkt verði ekki betur gert. Mað-
ur finnur, hvernig myrkrið og
öræfakuldinn læsa sig fastar og
fastar inn i hjarta hennar. Og
ekki ber það síst vott um hið
skygna slcáldauga höfundarins,
að hann lætur Höllu ekki gefast
upp vegna þess, að Eyvindur sé
hættur að elska hana, lieldur
vegna hins, að liún sjólf er hætt
að elska hann. Þá eru allar lind-
ir þrotnar og þornaðar og þá
gengur hún út í dauðann. Hér
komust hæfileikar Jóhanns
lengst, þrátt fyrir allan trylling
leiksins misti listamannshöndin
aldrei taumhaldið.
Næsta leikritið, Galdra-Loft-
ur, hefir ekki átt neitt viðhka
viðtökum að fagna, hvorki hér
á landi né i útlöndum, enda var
erfitt að sigla í kjölfar Fjalla-
Eyvinds. Höfundurinn hefir i
þetta skifti ekki náð nógu föst-
um tökum á efninu. Leikritið
fjallar um dulin öfl mannssál-
arinnar, um mátt mannsins til
þess að vinna kraftaverk með
ósk sinni einni saman, og er það
háskalegt efni til meðferðar á
leíksviði. Höfundurinn tekst
þar með það vandaverk á hend-
ur, að fó óhorfenduma til þess
að trúa þvi, að aðalviðburðir
leiksins gerist af yfirnáttúrleg-
Um orsökum. En i Galdra-Lofti
gerir höfundurinn i rauninni
enga tilraun i þá átt, áhorfönd-
unum kemur ekki til hugar, að
særingar Lofts valdi afdrifum
Steinunnar, höf. lætur þvert á
móti Ólaf anda lienni þvi i
brjóst óviljandi,aðhún gætiekki
lifað án Lofts. Loftur sjálfur er
sá eini, sem villist svo sýn, að
hann trúir á særingar sínar og
áhrif þeima. Eftir það er hann
ekki framar meistari hinna
myrku fræða, sem gengur á
liólm við sjálfan óvininn, held-
ur sjúklingur, vitskertur mað-
ur, sem óliorfendurnir aumka,
og má því fremur heita að leik-
ritið detti niður, en að það endi.
En þrátt fyrir þennan megin-
galla er svo mörgum perlum
hins hreinasta skáldskapar
dreift um alt leikritið, að það
mun altaf verða talið fagurt og
merkilegt skáldrit. Steinunn
er fullkomlega samboðin eldri
systur sinni, Höllu, þessari
hreinu og góðu og heilbrigðu
sveitastúlku er lýst með ein-
stakri varkárni og finleik.
Slikt hið sama er um ráðsmann-
inn, hann er karlmannlegasti
maðurinn í skáldskap Jóhanns.
I samræðum hans við Loft
koma fram rólegir yfirburðir,
óvenjulegt veraldarvit og sterk
föðurást. En minnisstæðasta
aháðið úr þessum leik verður
manni þó bónorð Lofts til Dísu,
þegar þau fljúga á klæðinu. Þar
er hrein og töfrandi æfintýra-
fegurð, svo kunna stórskáld ein
að yrkja! Lyga-Mörður, Njálu-
leikritið, var síðasta verkið, sem
Jóhanni auðnaðist að inna af
höndum. Það hefir ekki birst á
íslensku enn þá, og er mér ó-
kunnugt um, hvort honum hef-
ir unnist tími til að húa hina
íslensku útgáfu þess undir
prentun, áður en hann dó. Eg
hefi lesið þetta leikrit á þann
hátt, að eg hefi gert mér alt far
um að láta mér steingleymast,
að Njála væri til. Og ef Njála
væri úr sögunni, og leikritið
væri einkaeign höfundarins,
bygt af sjálfum honum frá
grunni, þá mundu víst flestir
Ijúka upp einnum munni um,
að Lyga-Mörður væri eitt ein-
stakasta skáldrit norrænna bók-
menta. I forleiknum blæs Val-
garður hinn grá að þeim glóð-
um, sem siðan blossa hærra og
liærra upp eftir þvi sem á
leikinn hður, þangað til Berg-
þórshvoll stendur í björtu báh.
í sjálfu leikritinu sýnir liöfund-
urinn enn á ný, að liann kann
þá list að vefa saman- örlög-
þræði. Hann veitir ótal smá-
straumum saman í einn farveg,
svo að þeir mynda eina megin-
elfi, sem öllu skolar á burt, sem
á vegi hennar verður. Rás við-
burðanna geysist ’ áfram með
sívaxandi ólgu og æsingu, og
manneskjurnar, sem harm-
leiksnomin hefir að leikfangi,
eru stórfenglegar og óvenjuleg-
ar. Hér skal að eins minst á
Njiál og Bergþóru og Höskuld
og Hildigunni, gömlu og ungu
hjónin. Njáll er hinn gamh
spaki lögvitringur, langsýnn og
langminnugur. Eftir langa lifs-
reynslu er það orðin staðföst
sannfæring lians, að friðurinn
beri i skauti sínu hin æðstu
gæði, sem mönnunum geta
hlotnast. Honum stendur stugg-
ur af ofsa aldarfarsins og ber
kvíðboga fyrir framtíðinni.
Friðarræðan, sem liann lieldur
í fyrsta þætti er fögur og skáld-
leg. Af henni og ýmsu öðru
í leikritinu rennir maður
grun í, að það er ekki Njáls-
brenna ein, sem höfund-
urinn hefir verið að hugsa um,
er hann samdi þetta rit. Önnur
stærri brenna, sjálfur Surtar-
Iogi ófriðarins mikla, hefireinn-
ig verið i liuga hans. Bergþóra
húsfreyja er stórráð og geðrík
og metnaðargjöm fyrir hönd
sona sinna, en í sambúðinni við
Njál hefir hún mýkst og sefast,
og ást þeirra beggja lifir enn
þá, mild og sterk. Þau hafa
fóstrað Höslculd, og Njáll hefir
innrætt honum lífsskoðanir
sínar. Þær hafa fest djúpar
rætur í skapi hinsvunga, göfug-
lynda höfðingja, sem er sjálf-
kjörinn hl mannaforráðs fyrir
vaskleika sakir og vinsælda.
Hann er nýkvæntur Hildigunni,
stórlyndri konu og stoltri, sem
elskar hann svo heitt, sem kona
getur manni unnað. Henni er
vafalaust best lýst af öllum per-
sónum leiksins, liún er göfug