Vísir Sunnudagsblað - 12.05.1940, Blaðsíða 7
VISIR SUNNUDAGSBLAÐ
7
Úr náttúrunnar ríki.
i.
Kaffi er þjóödrykkur margra
landa. Kaffirunninn er frá
6—8 metra hár og vex uppi i
klettóttu hálendi Brazilíu,Abess-
iniu, Arabiu, eyjunni Java og
fleiri eyjum í Indlandshafinu.
Þegar kaffirunninn er 4—5 ára
byrjar hann að bera fræ og smá
eykst fræ-sprettan alt til 8 ára
aldurs, þá er talið að tréð sé
komið i fult gagn. Á kaffirunn-
anum þroskast fræ, eða sem
nefnt eru baunir, alt til 50 ára
aldurs. Meðaltals hiti þar sem
kaffið vex er frá 15—25° C, og
regn er þar mjög titt um þann
tíma, sem kaffið er að þroskast.
Af einum runna fæst frá 0.5 kg.
upp í 1.5 kg.
Kaffibaunirnar innihalda ýms
efni, sem eyðast eða jafnvel
hverfa við brensluna.
1 grænum baunum er talið
vera:
11% valn, 12.1% köfnunar-
efnissambönd, 12.3% olíur eða
feiti; 8.6% sykur; 5.8% görv-
unarefni; 1.2% koffin, sem er
eiturefni og 28% önnur efni.
Til samanburðar má geta þess
að í tei eru 4.5% af eiturefni,
sem tein heitir. Bæði þessi eitur-
efni, koffin og tein, eru ekki ó-
skyld ópíum.
II.
í hitabeltislöndunum vaxa
flestar þær jurtir, sem við köll-
um kryddjurtir. Engifer er rót-
arstofn af jurt, sem heitir Cur-
cuma og á heima í Suður-Asíu,
en hefir nú verið ræktuð í Afr-
iku og víðar.
Múskat er malaðir kjarnar úr
steinaldini af jurt, sem heitir
Myristica og á heima í Suður-
Asíu. Hefir jurtin verið flutt til
Ameríku og víðar og verið
ræktuð sem nytjaplanta. Þegar
búið er að taka kjarnann úr á-
vextinum er hann lagður i salt-
vatn, siðan þurkaður vandlega,
því næst lagður í samhrært kalk
og saltvaln og látinn vera í því
alt að 3 vikur, en þá er hann
þurkaður og malaður. Úr músk-
at-kjörnum er einnig unnin ol-
ia eða feiti, sem notuð er í með-
ul og við ýmsan iðnað, t. d. í
smjörlíki.
III.
Eitl af þektustu og bestu
sarameðulum er perubalsam,
sem unnið er úr tré af belg-
jurtaættinni, sem á heima í Mið-
Ameríku. Börkur trésins er los-
aður frá stofninum á litlum
kafla. Safnast þá safi trésins í
taurenninga, sem vafðir liafa
verið um stofninn, þar sem
börkurinn var tekinn og með
því að kreista úr taurenningn-
um við og við er perubalsami
safnað. Af hverju tré er hægt
að fá alt að 2% kg. af perubal-
sami.
IV.
Til eru f jölda margar tegund-
ir af jurtum og trjám, sem olí-
ur eru unnar úr. Engar jurta-
tegundir eru eins ríkar af olí-
um, sem olíuviðarættin. Sesam-
plantan í Austur-Indlandi er
engu verri en góð kú í húi. Hún
gefur af sér um 50% jurtaolíu.
Það eru fræin, sem eru pressuð
og er olía þessi mikið notuð í
ýmsan iðnað, svo sem sápur,
andlitskrem, smjörliki, áburði
o. m. fl.
V.
Vanila planifolia á heima í
Suður-Mexikó, en hefir nú ver-,
ið ræktuð víða i hitabeltislönd-
unum. Vanila planifolía er
klyfplanta, sem liefir ofl
margra metra langa klyfþræði,
sem þó eru ekki nema um 1 cm.
á þylct. Jurtinni er fjölgað með
stiklingum, sem gróðursettir
eru við kakó-runna og látin
styðjast við þá. Stundum settir
staurar niður með plöntunum.
A fjórða ári ber jurtin fræ og
siðan árlega til átta ára aldurs.
I verslanir flytst vanile í þunn-
um stöngum, sem unnið er sið-
an úr.
VI.
Páhnar eru litið þektir hér á
landi. Þeir eru hitabeltisjurt,
tré eða runnar, og hafa langar,
sterlcar rætur; enda geta þeir
orðið alt að 57 m. á liæð. Af
pálmum eru lil um 1100 teg.,
sem flestar eiga heima í hita-
I)cltislöndunum. Aðeins ein teg-
und vex vilt í Suður-Evrópu (á
Spáni) dvergpálminn, sem er
einn af liinum minni tegund-
um. Not pálmanna eru marg-
vísleg. Til dæmis eru sagógrjón
inergur sagópálmans. Úr bast-
strengjum kókóspálmans er
unnið t. d. mottur, kaðlar o. fl.
Úr olíupálmanum er unnin
pálmolía og úr kókospálman-
um er einnig unnin feiti, kókós-
smjörið, sem ásamt pálmolí-
unni er haft í smjörliki, sápur
krem o. fl. Úr blöðum vax-
pólmans er unnið vax og úr
merg fílabeinspálmans eru bún-
ir til ýmsir skrautgripir. Pálm-
arnir bera æta og ljúffenga á-
vexti, sem er jafnvel aðalfæða
sumra þjóða. Mætti þar nefna
döðlur, kókóshnetur og m. m.
fleira.
Pálmar eru mikið notaðir til
skrauts i íbúðarhúsum, en
spretta seint og þurfa mikla ná-
kvæmni.
VII.
Diptaryx heitir stórvaxin
hitabeltisjurt frá Suður-Amer-
íku. Það er runni með fögrum
rósrauðum ]>lómum. Aldin
hennar eru nefnd toukabaunir
og notaðar í tóbak til að fá góða
lykt í það. Runni þessi vex á
fljótsbökkum inni i Brasilíu og
er náskyldur annari belgjurt
Dalbergia oposifolia, sem unnið
er úr meðal við krampa.
VIII.
Opuntia er kaktustegund ætt-
uð frá Suður- og Mið-Ameriku,
en hefir verið flutt til Suður-
Evrópu og ræktuð sem nytja-
planta.
$ón ^'rnfinns&cn.
Ávextir jurtarinnar eru stórir
og girnilegir, líkjast mest fíkj-
um. Afleiðingar af neyslu
þeirra eru miður góðar. Menn
fá altaf niðurgang, eins og í
svæsnustu kóleru. 1 Evrópu eru
ávextirnir ekki etnir, en búið
til úr þeim vin (genever). Jurt-
in er aðallega ræktuð fyrir
blaðlúsina, sem tiska kvenfólks-
ins hefir gert svo dýrmæta.
Undir bakskel kvendýrsins er
litarkirtill, sem hefir að inni-
halda indigórauðan lit, sem
varaliturinn er búinn til úr.
Ef tir að kvendýrið hefir orpið
afkvæmum sínum, visnar það
upp og eftir verður aðeins hak-
skelin ásamt þessum kirtli.
Spánverjar sáu Mexikóbúa
rækta opuntía og flytja jurtina
ásamt blaðlúsinni til annara
landa. Þegar þeir gjörðust land-
ráðendur i Suður-Ameriku,
fluttu þeir aðeins kvendýrsham-
ina út, en settu strangl bann á
útflutning jurtarinnar. Nú hafa
ítalir ræktað opuntia í stórum
stil, vegna blaðlúsarinnar.
SIR WALTER RALEIGH. — Þegar Tóbakssalhið v^r opuað
fyrir skemstu i Havana, settist þessi slúlka, Jilda Ah'arez, i
kjöltuslað myndarinnar af Sir Walter. Hún heldur á 45 cm.
löngum vindli, sem vegur tvö pund og á að endast i 2 mónuíH.