Vísir Sunnudagsblað - 20.10.1940, Blaðsíða 4

I
VÍSIR SUNNUDAGSBLAÐ
Dr. Símon Jóh. Ágústsson:
Markmið og leiðir
Um hugsjónir og framkvæmd þeirra
Hin nýja bék MenningarsjóSsútgáfunnar eftir
Aldous Huxley i þýSingu GuSmundar Finn-
bogasonar landsbókavarSar.
Bók þessi, sem fyrst kom út
seint á árinu 1937, vakti þá þeg-
ar all-mikla athygli í Englandi,
enda er höfundur hennar, Al-
dous Huxley, einn í hópi hinna
kunnari ritliöfunda Breta. Hann
er viðlesinn maður og fjölfróð-
ur; hann hefir átt við þungan
lieilsubrest að stríða, augnveiki,
og er sennilegt, að þetta mót-
læti hafi átt sinn þátt í því, að
liann fór að gefa sig við heim-
spekilegum íhugunum: Hvaða
örlög biða mannkynsins? Hvert
á að stefna, og eftir hvaða leið-
um? — Þetta eilifa viðfangsefni
mannanna, sem engum er óvið-
komandi.
Huxley er ekki lieimspek-
ingur að mentun, enda sýnir
bókin greinilega, að liann veld-
ur ekki hinum þungu vopnum
nútímaheimspeki, sem er ekki
/H’on. Frá heimspekilegu sjónar-
' miði er bókin gölluð og laus í
sniðum. En hins vegar er hún
skemtilega og fjörlega rituð,
auðug af athyglisverðum hug-
myndum og skarplegum at-
hugunum; liún tekur til með-
ferðar fjöldamörg vandamál
mannkynsins, sem mjög miklu
skiftir, hvernig ráðið er frain
úr. Ritið alt ber vitni um við-
tæka þekkingu höfundar og
siðferðilega alvöru hans, og
hún á vissulega skilið að vera
lesin, enda er hún vel fallin til
að örva menn til íhugunar.
Efni bókarinnar er svo yfir-
gripsmikið, að þess er enginn
kostur að rekja það til hlítar í
stuttri blaðagrein. Hún fjallar
um aðalvandamál menningar-
innar: Stjórnmál og félagsmál,
uppeldi, siðfræði og trúarbrögð.
Höf. dregur upp mynd af nú-
tímamenningunni, með kostum
hennar og göllum, og bendir !
siðan á róð til umbóta. Hún ræð-
ir um það markmið, sem mönn-
um ber að stefna að, og þær leið-
ir, sem hentugastar eru til að
ná því.
Hvert er þá hið algilda mark-
rhið, hver er þá sú manns-
hugsjón, sem allir eru eða geta
orðið sammála um að keppa
v beri að? Það er, segir Huxlev,
,hinn óháði maður“ (The non-
attached man). „Fyrirmyndar-
maður er óháður maður. Ö-
báður líkamlegum skynjunum
sínum og girndum. Öháður fýsn
sinni til valda og eigna. ÓliáSur
þeim hlutum, er þessar livatir
beinast að. Óháður reiði sinm
og hatri; óháður einkaástum
sínum. Óháður auðæfum, frægð,
stöðu sinni í mannfélaginu.
Jafnvel óháður vísindum, list-
um, heimspeki, líknarstarfsemi.
Já, jafnvel óháður þeim.-------
í kenningum heimspekinga og
trúarhöfunda liefir það að vera
óháður sjálfum sér og þvi, sem
kallað er hlutir þessa heims,
jafnan verið selt i samband við
það að vera háður æðsta veru-
leika, er sé meiri og mikilvæg-
ari en sjálfsveran." (bls. 9).
Þetta er í fáum orðum manns-
hugsjón höfundar, sem hann
gerir ráð fyrir, að allir menn
séu eða geli orðið sammála um.
Mér finst þessi mannshugsjón:
hinn óháði maður, vera óneitan-
lega altof' innihaldslitil og inn-
antóm, og vantar tilfinnanlega
i bókina nánari greinargerð
fyrir því, í hverju það er eigin-
lega fólgið að vera óháður mað-
ur. Sjálfsagt geta margir orðið
sammála um. eitthvert alment
<&*ðalag á mannshugsjóninni, t.
d. það, sem Huxley stingur upp
á. En þegar menn fara að gera
sér nákvæma grein fyrir merk-
ingu (innihaldi) þvilíkra hug-
taka, kemur í ljós, að menn eru
ósammála um þýðingarmikil
atriði, og fer því fjarri, að
ganga megi að því vísu, að
menn séu sammála um hið sið-
ferðilega markmið, sem keppa
beri að. Því er í rauninni svo
farið, að eg hygg, að menn
greinir engu síður á um „mark-
mið en „Ieiðir“, nema þá e. t. v.
bið æðsta hinsta markmið, sem
■er oftast svo alment og innan-
tómt hugtak, að menn með
mjög ólikum, siðferðisskoðun-
um geta aðhyllst það; en þótt
menn séu sammála um það, er
i rauninni sára h’tið fengið.
Þótt það sé ef til vill hugsan
legt, að Mr. Huxlej' og Herr
Hitler séu sammála um hinsta
markmið. menningarinnar og
æðsta tilgang lifsins hyg^ eg þó
mikið djúp staðfest á milli skoð-
ana þeirra og siðferðishug-
sjóna. Þótt það sé ef til vill
hugsanlegt, að hinn heiðni,
fornnorræni drengskaparmað-
ur, kínverskur mandarin og
kristinn meinlætamaður á
miðöldum gætu komið sér sam-
an um eitthvert orðalag á æðsta
tilgangi lífsins, hjrgg eg þó sið-
ferðishugsjónir þeirra ólíkar í
mörgu. Ef þessir menn settust
á ráðstefnu, myndu þeir ábyggi-
lega engu siður deila unl „mark-
mið“ en „leiðir". Sýnist Inér
því fjarri fara, að menn hafi
lengi verið sammála um mark-
miðið, eins og Huxley heldur
fram, a. m. k. ekki það siðferði-
lega markmið, sem er riægilega
innihaldsríkt til að vera mönn-
um sívakandi leiðarstjarna í
daglegri breytni og athöfnum á
öllum sviðum, þ. e. hefir hág-
nýtt siðferðilegt giidí.
Auk þessa tel eg mjög vafa-
samt, hvort allir geti fallist á
„hinn óháða mann“ sem al-
gilda mannshugsjón. Hvað er
átt við með þessum orðuiri?
Getur nokkur maður verið öll-
um og öllu óháður? Eg sé ekki,
að ltokkur ntaður geti verið
öðrum óháður, á meðan hann
lifir i samfélagi við aðra menn,
Samstarf og samvinna, sem liöf.
leggur triikla áherslu á, miðar
að verulegu leyti að því, að
binda og tengja mennina marg-
víslegum böndum, böndum ást-
ar og kærleilca, þegar bést læt-
ur, og gera þá þannig í vissum
slcilningi háðari hverja öðrum en
þeir voru áður. (Kemur Huxley
þarna upp á móti sjálfuht sér,
eins og víðar í bókinni). Fjölda-
margir merkir siðfræðingar á
19. og 20. öldinni hafa verið
þeirrar skoðunar, að samstarf
og samþel (solidarité) væri
einn meginþáttur siðferðisins.
Jafnvel sjálf samúðin (sympa-
thie), sem ýmsir sálfræðingar
telja undirrót siðgæðisins, væri
óhugsandi, ef mennirnir fyndu
sig eklci háða og bundna liver
öðrum. Eg fæ því livorki skilið,
að hugsjónin um „hinn óháða
mann“ sé framkvæmanleg í
veruleikanum, né heldur æski-
leg, þótt hún væri framkvæm-
anleg.
Þessi misskilningur höfundar
á án efa að nokkuru leyti ról
sína að rekja til þess, hve óljóst
honum er samband það, sem er
á milli „markmiða“ og „leiða“
í siðferðilegum efnum. Mark-
mið og leiðir er ekki eitthvað,
sem er algerlega aðskilið, eins
og Huxley heldur fram i upp-
hafi bókar sinnar, heldur em
þaU hvert öðru liáð (eins og
höf. sýnir oft fram á seinna i
bókinni), þau eru, þegar hið
æðsta, hinsta markmið er und-
anskilið, að eins, tvö sjónarmið
Simon Jóh. Ágústsson.
á sáma hlutnum. Hvert undir-
nldrkmíð ér ávdlt hægt að líta
á sem leið, tæki til að ná öðl’it
æðra, fjarlægara markmiði, og
svo koll af kolli, uns hugsunin
staðnæmist við æðsta gildi, sem
ekki er hægt að lita á sem tæki
lil að ná önn æðra takmarki. "
Frá þéssu sjónárnlíði er skilj ari-
legt, hvernig „góð hugsjón*1
spillist, ef að henni er kept með
vondum aðferðum: jafnskjótl
og einhver beitir vondum brögð-
um til að framkvæma góða hug-
sjón (eins óg þetta er oft rang-
lega orðað), er hugsjónin ekkí
lengur góð í huga hans: Hin
góða hugsjón er hætt að vera
til, því að einn hluti hennar eru
leiðirnar, undirmarkmiðin, sem
Jiún felur i sér. Þannig hefir t. d.
bróðurþelshugsjón kristin-
dómsins spilst í huga þeirra
manna, sem hafa boðað hana
með báli ög brandi og hvers
konar ofbeldi. Það er eldd rétt
að segja, að þeir liafi leítast
við að framkvæma góða hug-
sjón með vondum ráðum, lield-
ur að hugsjónin sjálf hafi spillst
i huga þeirra, eins og fram-
kvæmd hennar lika sýnir. í
raun og veru eru menn ekla
sammála um eínhverja siðferð-
ishugsjón, nema þeir séu líka
sammála í siðferðilegum meg-
inatriðum um þær leiðir, sem
fara á, til að ná markmiðinu.
Ágreiningur um leiðir sýnir
ágreining urn hugsjónina. —
Eg álít því rangt að halda, að
menn séu sammála um siðferð-
ishugsjón mannkynsins, en um
leið svo lierfilega sundurþykkir
um leiðirnar, að af því leiði ó-
frið og gerræði, sem ógni mann-
kyninu með siðleysi og jafnvel
tortímingu. En eftir skoðun
Huxleys ætti þessu að vera
þannig farið.
Þótt eg telji höfund ekki liafa
rétt fyrir sér í þessum þýðing-
armiklu atriðum, sem heim-
speki bókarinnar byggist að
mestu á, er eg honum aftur á
móti sammála um fjöldamörg
*