Vísir Sunnudagsblað - 30.11.1941, Qupperneq 1

1941
Sunnudaginn 30. nóvember
48. blað
Björw L. Jóii^on:
, • •
Urkoma og’ stöðuvötn.
Úrkomubreytingar.
Margar merkustu uppgötvan-
ir vísindanna hafa orðið af til-
viljun einni, t. d. Röntgengeisl-
arnir. Aðrar hafa orðið til við
markvísa leit, svo sem þyngdar-
lögmál Newtons, sem hann
leiddi út af lögmálum Keplers
um göngu reikistjarnanna unv
hverfis sólu, en undirstaða
þeirra voru reglulegar stjörnu-
athuganir Kópernikusar og ann-
arra.
Á öllum sviðum jarðlifsins
eru gerðar athuganir og þær
skráðar, ýmist af handaliófi eða
af ráðnum hug og í ákveðnum
tilgangi. Veit enginn fyrirfram,
hvaða þýðingu þær kunna að
fá. En ekki vantar viljann til
að hagnýta þær, því að allstað-
ar eru menn á hnotskóg eftir
nýjum sannindum, áður óþekkt-
urn náttúrulögmálum, m. a. í
þeim tilgangi, að standa hetur
að vigi í baráttunni við hin
hlindu náttúruöfl.
Á sviði veðurfræðinnar hafa
menn ekki látið sitt eftir liggja
í þessari leit. En hún hefir enn
Jjorið takmarkaðan árangui’, ef
lil vill vegna þess meðal ann-
ars, að stuttur tími er liðinn, sið-
an regluhundnar og sambærileg-
ar mælingar hófust á veðri. En
vafalaust stafar þessi rýri ár-
angur mikið af því, að hér eru
að verki mörg öfl, sem grípa
hvert inn i annað og gera við-
fangsefnið rnjög flókið. Sumir
hafa lálið sér detta í hug, að til
kynni að vera einfalt lögmál,
sem gæti gert mönnum kleift
að segja fyrir veður langt fram
i tímann, á sama hátt og þyngd-
arlögmál Newtons hefir lagt
mönnum upp í hendurnar
möguleika til að segja fyrir
göngu hnatta, sól- og tungl-
ipyrkva, flpð og fjöru o. þ. b.
með hárfínui uúkvæomi. Aðrir
hafa ímýndáð sér, að sáma veð-
ur endurtaki sig eftir visst ára-
bil, á svipaðan hátt eins og af-
staða tungls, jarðar og sólar end-
urtekur sig á vissra ára fresti.
Og menn hafa leitað að hátt-
hundnum hreytingum, á ýmsum
þáttum veðurlagsins,. svo sem
liita, úrkomu, loftþrýstingu, og
enn freinur liefir verið rann-
sakað, hvort ekki mætti finna
náið samband á milii þeirra,
bæði í tíma og rúmi. Árangur-
inn af leit þessari hefir.fram
að þessu verið fremur magur.
Eg get nefnt eftirfarandi dæmi:
1. Fundizt hefir samband á
milli hafisa í Grænlandshafi að
vorinu og hitans í Evrópu næsta
vetur.
2. Á sama liátt hafa memi
fundið, að nokkurt samband er
rikjandi á milli vorhitans á
norðanverðu Islandi og hitans i
Evrópu næsta vetur.
3. I hita og úrkomu hefir
fundizt einskonar bylgjuhreyf-
ing, sem er fólgin í því, að hitinn
eða úrkoman eykst um nokk-
urra ára skeið, nær hámarki, en
minnkar svo aftur nokkur ár,
og svo koll af kolli.
Engin þessara fyrirhrigða eru
svo reglubundin, að þau komi
að noturn við veðurspár, enda
hafa allar tilraunir til að segja
fyrir veður langt fram í tím-
ann, t. d. fyrir misseri eða ár,
mistekizt fram að þessu.
Þótl meira eða minna reglu-
hundnar sveiflur eða tímabil
finnist í hita, úrkomu eða öðru,
þá er ekki þar með sagt, að or-
sakir þeirra liggi í augum uppi.
Þó er ekki svo um 11-ára tíma-
hilið eða sólhlettatímabilið svo-
nefnda. Sólblettirnir eru svart-
ir blettir, sem sjást á yfirborði
sólar, og fer stærð þeirra og tala
vaxandi og minnkandi á vixl á
11 ára fresti. Ná þeir þannig há-
marki 11. hvert ár að meðaltali.
Breyting þessi er talin standa í
sanibandi við bitaim i yfirborði
sólar, og'er því eðlilegt að ætla,
að þessa gæti í lofthita og fleiri
þáttum veðurlagsins hér á
jörðu. Enda liafa svipaðar breyt-
ingar fundizt, en þó allmiklu
óreglulegri en á sólblettunum
sjálí'um. Er það næsta eðlilegt,
þegar þess er gætt, að hitamun-
urinn iilýjustu og köldustu ár
tímabilsins er ekki nema kring-
um hálft stig, en á árshita
tveggja samliggjandi ára getur
verið mai’gra stiga munur. M.
ö. o., áhriíin frá sólblettunum
eru hverfandi litil i sambandi
við önnur áhrif, sem verka á bit-
ann og valda á honum mikium
breytingum frá ári til árs. Af
þessu ieiðir fyrst og fremst, að á
kaidari hluta tímabiisins geta
komið hlý ár, mildir vetur og
hlý sumur, og á heitari hluta
tímabilsins geta á hinn bóginn
komið köld ár, svo að ógjörn-
ingur er að bafa nokkur not af
þessu í veðurspám. I öðru lagi
koma timabilin engan vegixm
regiulega, stundum eru þau
lengri, stundum skemmri en 11
ár, og getur munað nokkrum
árum. Það er einungis þegar tek-
ið er meðaltal margra timabila,
margra áratuga, að út kemur
talan 11. Svipuðu máli er að
gegna um úrkomusveiflurnar,
þær eru bara mun stærri, þ. e. a.
s. tiltölulega meiri munur á úr-
komuhæstu og úrkomulægstu
árum tímabilanna.
Auk sólhlettatímabilsins hafa
fundizt mörg önnur tímabil,
lengri eða skemmri. Hið helzta
þeirra er kennt við svissneskan
háskólakennara, Bruckner aðl
nafni, og kallað Bruckners-tima-
bilið, sem, nær yfir 35 ár að
meðaltali. Tildi'ögin til þess, að
hann fann þetta tímabil, eru
þau, sem nú skal greina.
Kaspiska hafið er frárennsiis-
laust innhaf. Menn höfðu veitt
þvi eftirtekt, að það stóð mis-
munandi hátt frá ári til árs, og
var jafavel t«Ji5, að vatnsbæðin
væri regubundnum breytingum
imdirorpin. Brúckner fann, að
þarna var um sveiflur að ræða,
sem endurtóku sig að meðaltali
á 35 ára fresti. En þó gat hér
skeikað miklu, þvi að minnst
liðu aðeins 12 ár, en mest 79 ár
á milli þess, að vatnið stóð lægst,
en á milli mestu vatnshæðar liðu
frá 32 upp i 58 ár.
Eftir þetta lá beint við að
hugsa, að svipaðar breytingar
mætti finna í úrkomunni. Enda
varð sú raunirr á, og auk þess
bar að sama brunni með hita
og ýms önnur fyrirbrigði, svo
sem breytingar á jöklurn o. fl.
Og það er langt frá því, að
Kaspiska hafið sé eitthvert eins-
dæmi um slíkar breytingar, því
að Brúckner fann þær og í
mörgum öðrum frárennslislaus-
um vötnum eða höfum, þar sem
hægt var að koma slikum rann-
sóknum við. Og meira að segja
gat hann sýnt fram á svipaðar
reglubundnar breytingar, þótt
minni væru, í höfum eða vötn-
um með frárennsli, svo sem i
Svartahafi, Eystrasalti og víðar.
Má af þessu ráða, hversu mjög
ár og vötn eru háð úrkomunni
og breytingum hennar, og verð-
ur nánar komið að þvi siðar
í þessari grein.
Hringrás vatnsins. Hvert
mannsbarn veit, hvað átt er við,
þegar talað er um lrringrás
vatnsins . Vatnið gufar að stað-
aldri upp frá sjó, vötnum, ámog
votlendi, en fellur fyrr eða sið-
ar aftur til jarðar sem regn eða
snjór eða úrkoma i einhverri
mynd. Uppgufun og úrkoma
standast á, þegar til lengdar læt-
ur, ef litið er á jörðina í heild.
En mjög er þessu misskift, eftir
því hvar er á hnettinum. 1 hita-
beltinu er uppgufun yfirleitt
miklu meiri en úrkoman, eink-
um á staðvindasvæðunum og
undir hvarfbaugunum. Annars-
staðar er uppgufun minni en úr-
koman, og þá fyr6t og fremst í
heimskautabeltunum og kald-
tempruðu beltunum. En auk
breiddarstigsins koma þarna til