Vísir Sunnudagsblað - 30.11.1941, Blaðsíða 3

VISIR SUNNUDAGSBLAÐ
3
urrennslið hagar sér, hvort það
er jafnt eður eigi, og ennfremur
hvað af vatninu verður. Siðara
atriðið er jarðfræðilegs eðlis, og
læt eg það liggja á milli hluta.
En fyrra atriðið, hvernig niður-
rennslið hagar sér, skal nú at-
hugað.
Með því að bera vfirhorðs-
breytingar saman við úrkom-
una, ætli að mega komast'að
niðurstöðu um þctta, eftir lik-
ingunni: niðurrennsli = úr-
koma -í- (uppgufun + aukn-
ing vatnsins). Enn sem komið
er verður líkingin þó ekki leyst
á fulinægjandi hátt, aðallega af
eftirfarandi ástæðum: 1. Upp-
gufun er óþekkt. 2. Erfitt er að
ákveða með vissu úrkomusvæði
vatnsins, þar kemur til greina
lega jarðlaga, auk hæðarlínanna
sjálfra. 3. Úrkomumælingar
hafa aldrei verið gerðar við
Kleifarvatn.
Um úrkomuna er varla í önn-
ur liús að venda en úrkomumæl-
ingar á Eyrarhakka, þótt all-
miklu geti slceikað frá úrkom-
unni við Kleifarvatn. Þó má gera
ráð fvrir, að ársúrkoman á báð-
um stöðum breytist nokkuð i
sömu átt ár frá ári, og megi þvi
allmikið læra af þvi, að miða
við Eyrarbakkaúrkomuna, eins
og Geir Gigja hefir gert. Með
því að gera ráð fyrir, að upp-
gufun sé nokkurnveginn jöfn
frá ári til árs — og hún er yfir-
leilt það miklu minni en úrkom-
an, að breytingar á henni hafa
hér mjög lítil áhrif —, á að vera
hægt, út frá líkingunni hér að
ofan, að gera sér í stórum drátt-
um grein fyrir breytingum nið-
urrennslisins, með því að bera
saman úrkomuna og yfirborðs-
breytingar vatnsins. Þessi sam-
anburður verður auðveldari, el’
vér virðum fyrst fyrir oss eftir-
farandi tiígátur.
. .1. Niðurrennslið er jafnt. Þau
ár, sem úrkoman er jöfn með-
állagi, breytist vatnið ekki (hér
er auðvitað ekki tekið tillit til
breytinga eftir árstíðum eða
mánuðum). Þegar úrkoman er
minni en meðallag, lækkar í
vatninu, en hækkar í því þau
árin, sem úrkoman er meiri
en meðallag. Breytingar úr-
komunnar og vatnsborðsins
verða því ekki þær sömu, gang-
ur línuritanna verður ekki hinn
sami, nema í stórum dráttum.
Vatnið stendur auðvitað hærra
úrkomumikil ár heldur en úr-
komulitil ár. En ef t. d. lú’kom-
an er meiri en meðallag nokkur
ár í röð, heldur vatnið stöðugt
áfram að hækka, en lækkar ekki,
þótt úrkoman sé eitthvað minni
eitt árið en annað, vatnið hækk-
ar þá bara minna. — Öll
þau ár, sem úrkoman er 'lægri
en meðallag, lækkar vatnið, og
þó að úrkoman hækki upp und-
ir meðallag, heldur vatnið eigi
að síður áfram að lækka. Af
þessu leiðir ennfremur, að þeg-
ar um lengri tímabil í úrkom-
unni er að ræða, t. d. Briickners-
tímabilið áðurnefnda, þá á vatn-
ið að vísu að fylgja sömu hátt-
bundnu sveiflunum, en hámark
og lágmark vatnsins verður allt-
af nokkrum árum á eftir há-
marki og lágmarki úrkomunn-
ar, eða að meðaltali fjórðahluta
úr tímabili.
I annan stað á hækkun sú eða
lækkun, sem verður á vatninu
á vissu timabili, að svara ná-
kvæmlega til þess úrkomu-
magns, sem fallið hefir umfram
meðallag á sama árabili, eða
]>ess, sem vantar upp á meðal-
lag (hér er gert ráð fyrir, að
flatarmál vatnsins breytist
ekki). Ef vatnið hefir t. d. hækk-
að um 1 metra á 5 árum, og gert
er ráð fyrir, að flatarmál þess
sé 10 km2 (10 millj. m2), þá
eiga að hafa fallið á sama tíma
samtals 10 milljónir m3 umfram
meðallag á úrkomusvæði vatns-
ins.
2. Niðurrennslið eykst við
hækkun Vatnsins, en minnkar
við lækkun þess. Hér fer hækk-
un eða Iækkun vatnsins ekki eft-
ir þvi, hvort úrkoman er meiri
eða minni en meðallag, heldur
hvort hún er meiri eða minni
en niðurrennsli vatnsins + upp-
gufun (auðvitað er þvi einnig
svo farið i fyrra dæminu, en
fyrst niðurrennslið er þar jafnt.
mátti alveg eins miða við með-
alúrkomu). Línuritin fylgjast
hér miklu betur að, línurit
vatnsins verður að vísu miklu
jafnara, hámark þess og lág-
mark koma heldur síðar en á
úrkomulínuritinu, bæði af ofan-
greindum ástæðum og ennfrem-
ur af hinu, sem Geir Gigja bend-
ir á (og gildir líka um fyrra
dæmið), að áhrif lirkomunnar
koma ekki öll fram á vatninu
fyrr en eftir á, og getur munað
mörgum mánuðum, einkum þar
sem vetrarúrkoma á i hlut. Hér
verða sveiflurnar á vatnsborð-
inu lieklur ekki eins miklar eins
og i fyrra dæminu, því að niður-
rennslið, sem breytir sér í rétt-
um hlutföllum við hæð vatnsins,
hefir temprandi áhrif á hæðar-
breytingar þess, alveg á sama
hátt og venjulegt frárennsli. T.
d. mundu 10 millj. m3 af úr-
komu umfram meðallag ekki
valda eins mikilli hækkun vatns-
ins eins og í dæminu á undan.
3 Soapípuniðurrennsli. (hæ-
vert). Ef gert er ráð fyrir mörg-
um sogpípum, sem liggi mis-
munandi djúpt, verður útk.
svipuð og i dæminu hér á undan.
Ef sogpipan er hinsvegar aðeins
ein (eða sín í hvoru vatni, Kleif-
arvatni sjálfu og Lambhaga-
tjörn, eins og gera verður ráð
fyrir, fyrst bæði vötnin halda
áfram að lækka, eftir að haftið
á milli þeirra er orðið þurrt),
kemur fram línurit mjög ólíkt
hinum tveimur, með nokkurn-
.veginn reglulegum hækkunum
og lækkunum á víxl, þeim mun
tíðari og óháðari úrkomunni,
sem niðurrennslið er örara.
Vatnið lækkar, imz sogpípan er
orðin tóm, en hækkar siðan stöð-
ugt frá ári til árs, livort sem úr-
koman er mikil eða lítil, þang-
að til vatnið hefir stigið upp í
lméð á sogpipunni, þannig að
niðurrennslið geti hafizt á ný.
Þá dregur skyndilega úr hækk-
un vátnsins, eða þá að lækka tek-
ur í því, allt eftir þvi, hve mik-
il úrkoman er.
4. Óreglulegt niðurrennsli.
Linurit vatnsins verður óreglu-
legt, mótast ef til vill meira eða
minna af úrkomunni, en á þvi
verða ýmsar breytingar, sem
eru í fullkomnu ósamræmi við
úrkomulinuritið.
Berum nú saman línurit Geirs
Gígja frá Eyrarbakka og Kleif-
arvatni, og athugum, hvað lesa
má út úr þeim um niðurrennsl-
ið. Meðal-ársúrkoma á Eyrar-
bakka er 1107 mm, miðað við
50 ára tímabilið 1876—1925.
Meðaltal þeirra 17 ára, sem línu-
ritið sýnir, er um 100 mm hærra,
og ættu þau að hækka allslierj-
armeðaltalið lítið eitt. En hvað
sem því líður, ])á sýnir línuritið,
að úrkoman á Eyrarbakka er
lægri en meðallag árin 1928—
’32. Þvi niiður vantar mæling-
ar á bæð Kleifarvátns árin 1927
—’29, en næstu 3 ár sýna lækk-
un, enda þótt úrkoman sé vax-
andi á Eyrarbakka, og með því
að aukningin er lítil, þá getur
]>etta komið heim við tvær
fvrstu tilgáturnar. Næstu ár
sýna alhnikla úrkomu umfram
meðallag, enda hækkar ört í
vatninu tvö fyrslu árin, en síðan
mun hægar. Eitt árið, frá 1935—
’36, lækkar jafnvel talsvert i
vatninu, enda þólt úrkoman
hafi ekki farið niður fvrir með-
allag, a. m. k. ekki sem neinu
nemi. Bendir þelta til þess, að
niðurrennslið hafi aukizt, og
virðist fyrsta tilgátan, að niður-
rennslið sé jafnt, þar með úti-
lokuð. Og sú skoðun styrkist
mjög, ef borin er saman hækk-
un vatnsins og úrkomuaukning-
in, t. d. á árabilinu 1933—’40,
Hækkunin er um 3 m, og ef gert
er ráð fyrir, að úrlcomusvæði
vatnsins sé 6 sinnum stærra en
vatnið sjálft, þá svarar þetta til
þess, að úrkoman við Kleifar-
vatn hafi verið 500 mm meiri
en meðallag allan þann tíma.
En nú er úrkoman á Eyrarbakka
samtals þessi ár um 1600 mm
yfir meðallag, og virðist þetta ó-
rækur vottur þess, að niður-
rennslið hafi aukizt, og það til
mikilla muna.
Samræmi línuritanna er það
náið, að vísa verður algerlega á
bug þriðju tilgátunni og hinni
fjórðu, nema ef gert væri ráð
fyrir mörgum sogpipum í mis-
munandi dýpt. En það virðist
æði langsótt skýring og alóþörf.
Beinast liggur við að líta svo
á, að vatnið renni niður um
sprungu eða sprungur í undir-
stöðu vatnsins, sem lildega er
eðlilegt að hugsa sér, að liggi
eftir endilöngu vatninu frá norð-
austri til suðvesturs og nái út
fyrir vatnið í aðra áttina eða
báðar. Niðurrennslið er þá ekki
úr botni vatnsins aðeins, og er
þar fengin eðlileg skýring á því,
að niðurrennslið aukist, þegar
vatnið hækkar og nær yfir
stærra svæði, auk þess sem
vatnsþrýstingurinn hækkar.
Hvað er niðurrennslið mikið?
Úr þeirri spurningu verður
ekki leyst til fulls, en þó ætti
að mega gera sér nokkra hug-
mynd um það, ekki allfjarri
veruleikanum. Og útreikning-
arnir, sem hér fara á eftir, ættu
að geta orðið til fyllri skýringar
— ef ekki til staðfestingar — á
tilgátu Geirs Gigja og liugleið-
ingum þeim, sem hér hafa verið
settar fram, enda þótt þeir séu
byggðir á ágizkunum.
Eg áætla ársúrkomu við
Ivleifarvatn 1700 mm. Það er
55% meira en á Eyrarbakka. Til
samanburðar skal þess getið, að
úrkomumælingar á Úlfljóts-
vatni árin 1933—’36* sýna um
40% meiri úrkornu en á Eyrar-
bakka sömu ár. En árin 1928—
’33 mældist 150% meiri úrkoma
í Hveradölum á Hellisheiði lield-
ur en á Eyrarbakka.
Uppgufun á úrkomusvæðinu
öllu áælla eg að meðaltali 200
mm á ári, en tilgreini ekki nán-
ar hér, við hvað sú áætlun stvðst.
Þá er úrkoma -4- uppgufun =
1500 mm á ári, sem eg geri ráð
fyrir, að komi óskert til skila
i Kleifarvaln, fyrr eða síðar. Eg
geng út frá því, að vatnið sé 10
kni2 og úrkomusvæðið allt 6
sinnuni stærra, og er það nálægt
þeim tölum, sem Geír Gígja hef-
ir látið mér i té.
Ársúrkoman á úrkomusvæð-
inu verður bá, reiknnð í tonn-
um (eða m3): 1.5x60yl08 =
90xl0°m3, m. ö. o. 90 millj.