Tíminn Sunnudagsblað - 02.06.1963, Blaðsíða 4

Fyrsta rafmagnsvél sögunnar
varð til fyrir þremur öldum
Seytjánda öldin var ströng og
grimim. Hvorki var það veðrátta né
uppskerubrestur, sem olli því, held-
ur var þessi óáran að mestu mann-
anna verk, þá sem endranær. Siðabót
Lúthers hins þýzka hafði náð fót-
■festu í Norðurlöndum og í talsverðum
hluta Þýzkalands. Hún olli því, að
biblíuna mátti lesa á móðurmáli ým-
issa þjóða, en þó bar ekki mikið á
b-ettum siðum. Það var eins og höfð-
inginn í því neðra hafi haft af því
veður, að eitthvert los hefði komið á
trúfestu manna, því að sjaldan hefur
hann sýnt slíka framtakssemi. Hann
lét sig ekki muna um að drepa „eig-
ín hendi“ búpening manna jafnt á
Ströndum norður sem i skjóldölum
Mundíufjalla og gekk um ljóslifandi
eins og heimamaður ásamt höfuðárum
sínum, en aðallega hafði hann sig
frammi á lútherskum stöðum.
Hér á íslandi var fyrsta galdra-
brennan í byrjun aldarinnar, og sú
síðasta í lok hennar. Á hinn bóginn
var þetta öld mikillar guðstrúar,
bæði sannrar og ósannrar. Þetta var
ö’d Hallgríms Péturssonar og Tyrkja-
ránanna. Á Kópavogsfundi 1662
misstum við stjórnarfarslegt sjálf-
stæði og sórum einvöldum Danakon-
ur.gi eiða. Passíusálmana fengum við
í sárabætur. (En gamall íslendingur
felldi tár). Þá var verzlunareinokun
á íslandi.
Þá var Ameríka öll röð fátækra
nýlendna nokkurra Evrópuþjóða. En
í Evrópu geisaði grimm og blóðug
styrjöld svo áratugum skipti, þrjátíu-
ára stríðið. Það var valdastríð, en
grímuklætt sem trúarbragðastyrjöld.
Og att saman lútherskum og kaþólsk-
um kristnum mönnum, sem börðust
eins og villt dýr, en rán og nauðgan-
ir, hungur og pestir fylgdu herjun-
um, sem lítinn annan mála fengu en
þann, sem þeir gátu sjálfir hrifsað
séi. Einn af aðalforsprökkum þessa
stríðs var Gústav Adólf, Svíakonung-
ur.
Þrátt fyrir þessa óáran voru samt
allvíða til menn, sem hugsuðu um
annað en sverð og byssur og sálma-
söng. Hér á eftir verður aðeins rætt
um einn þeirra.
Offo frá Guericke
Otto von Guericke fæddist í Magde-
borg, sem þá var sjálfstæð þýzk ríkis-
borg, 20. nóvember 1602. Hann var
við nám í Leipzig 1618, þegar þrjátíu
ára stríðið brauzt út. Guericke var
Lútherssinni eins og allir Magde-
borgarmenn höfðu þá lengi verið.
Ilann hvarf fljótlega heim til föður-
borgar sinnar og tók þar bráðlega
sæti í borgarráðinu. Enn geisaði
stríðið. Magdeborg var milli steins
og sleggju í stríði þessu. Hin vold-
uga klerkastétt vildi eindregið veita
hinum lúthersku Svíum lið. Aðrir
lögðust margir á sveif með kaþólsk-
uaH, vildu fylgja þýzkum keisara,
hvort sem sá segði kaþólskar eða
lútherskar bænir. Þeirra flokk fylgdi
Guericke. Sendimenn beggja aðila
komu til Magdeborgar, Falckenberg
hershöfðingi fyrir Gústav Adólf og
seinna hershöfðingjarnir Wallenstein
og Tilly fyrir þýzka keisarann. í hvor-
ugt skiptið tókust samningar. Tilly
lét þá vopnin tala sínu máli að venju
og í maí 1631 réðust hermenn hans
á borgina, felldu menn, myrtu og
rændu. Þeir, seíh falið höfðu fémæti,
voru píndir. Meira en 30 þúsund borg-
arbúa létu lífið. Eldur brauzt út og
eyddi flestum húsum. Hús Guericke
brann í því báli. Ungt barn hanS
særðist svöðusári af sverðshöggi.
Hann og kona hans voru tekin til
fanga ásamt eldri syni þeirra. í fang-
eisinu vanh Guericke fyrir lausnar-
gjaldi sínu, en það nam 300 döium,
með því að gera við vasaúr yfirmanna
hersins. Nokkrum mánuðum seinna
var honum sleppt. Klæddur tötrum
og algerlega eignalaus komst hann
úr borginni. Með hjálp aðalsmanns
nokkurs og með samþykki Svía fékk
hann stöðu í Erfurt sem nokkurs kon-
ar borgarverkfræðingur. Hin unga
kona hans og særða barnið höfðu
hvorugt þolað aðbúnaðinn og voru
bæði látin.
Brátt fór hann aftur til Magdeborg-
ar og þar í fæðingarborg sinni fékk
hann aftur virðingarstöður og var
kallaður borgarstjóri. Hann var ein-
mana orðinn, þessi hái, granni maður
með arnarnefið. Hann hafði þá éinu
ástríðu að gera ýmsar tilraunir til
að svala forvitni sinni og afla fjár,
sem hann eyddi í t'lraunir þessar.
Forvitni hans var mikil og margvís-
leg. Viðfangsefnin mörg.
„Magdekorgarkúlan“
Eitt af því fyrsta, sem Guericke
tók að athuga og gera tilraunir með,
var „tómið“. Hryllingur tómisins —
„Horror vacui“, — var á þeim timum
mikill raunveruleiki og ekki árenni-
legt að fara að gera tilraunir á því
sviði, en Guericke hafði margan
hrylling séð og áræddi það. Það var
almenr.i álitið, að einhver ósköp
skeðu, ef mönnum tækist að mynda
lofttóm. Hvort „guð myndi líða und-
ir lok“ eða „myrkrahöfðinginn leys-
ast algerlega úr böndum", voru menn
þó ekki á einu máli um. Þessi hug-

Fyrsta rafmögnunarvélin, gerS 1663. Myndin er eftir teikningu frá þeim tíma.
184
TÍMIN N — SUNNUDAGSBLAÐ