Tíminn Sunnudagsblað - 06.09.1964, Blaðsíða 12

sagnfræðingtir: " SUÐUR MED SJÓ
Af Hvaleyrarholti blasir við yngsti
hluti fslands, Reykjanesskaginn. Þar
eru engar jarðmyndanir eldri en frá
ísöld. Þá hlóðust upp fjöll um sunn-
an- og austainverðan skagann, en
þau hlaða síðan hrauni á hraun ofan
og heyja landvinningastríð við hafið,
en það sargar og sverfur ströndina
og hefur brotið mikið land.
Eyðimörkin mikla.
Reykjanesskagi er eyðimörk,
hraun hrjóstrug og grett og nær
gróðurlaust, eldfjöll, örfokamelar og
sandar. Byggðin stendur á vinjum
við ströndina, en milli þeirra lágu
troðningar um auðnirnar, og þar hef
ur ótrúlegur fjöldi manna þreytt síð-
ustu göngu sína, lagzt til hinztu hvíld
ar við götuna. Fyrir daga ferðalag-
anna miklu þekktu unglingar hér
um slóðir hvorki ár né læki nema
af afspurn, og hvergi getur hér engja
lönd nema í Krýsuvík. Hér þrömm-
uðu vermenn með mötur sínar á
þorra, en skreiðarlestir siluðust um
Jónsmessubil . . . í hitatíð og þurrk-
um sveittust menn og málleysingjar
sárþyrstir á auðnunum, því að víða
er óravegur milli vatnsbóla, skálar í
kletti, holu niður með hamri eða
iindar í fjöru. „Vatnsból í lakasta
lagi. En þegar það brestur, er ekkert
vatn utan fjöruvötn, varla nýtandi
fyrir seltu, og fyrir þessa orsök miss-
ir kvikfénaður bæði nytjar og holda“,
segir i Jarðabók Árna Magnússonar
og Páls Vídalíns frá 1703 í kaflan-
um um Kirkjuvog. Það rignir engu
minna á Reykjanesskaga en annars
staðar á Suðvesturlandi, en gljúpur
berggrunnur ungra hrauna drekkur
í sig alla úrkomu og leiðir jarðvatn-
ið eftir undirgöngum til sævar, og
nefnist það fjöruvötn. Reykjanes-
skaginn liggur í þjóðbraut lægða á
norðanverðu Atlantshafi, og þar er
glímuvöllur vinda og tilraunastöð
skaparans.
Eyöimerkurgróður er jafnan
kjarnmikill, og svo er einnig
á Reykjanesskaga. Elztu hraunin eru
víða kjarri vaxin og tápmiklir skógar
lundar á stökum stað, jafnvel reyni-
stóð og mikið er um eini og beiti-
iyng. Hér voru löngum bújarðir góð-
ar og beitilönd og búpeningur gekk
sjálfala á vetrum allt frá dögum
Ingólfs landnámsmanns, þangað til
Ilerdísarvíkur-Surtla féll fyrir hund-
um 'og mönnum sællar minningar í
niðurskurðinum 1948. En skorti skag
ann sífrjóa töðuvelli og akurlönd, l?á
hafa gullkistur löngum legið í haf-
inu við túnfótinn.
Bændaánauð.
Á Reykjanesskaga tóku menn sér
fyrst bólfestu hér á landi. Skaginn
er hluti af landnámi Ingólfs,
og menn sóttu svo ákaft í slóð hans,
að hann varð að reka úr túninu,
hrekja suma burt úr héraðinu eins
og Ketil gufu. Aðrir öfluðu sér jarð-
næðis við gullkistuna með vígfimi
eins og Hrolleifur Einarsson í
Kvíguvogum, en hann hrakti Eyvind
landnámsmann burt af jörðinni.
í árdaga hefur skaginn verið skógi
vaxinn og góður undir bú, en sjór-
ínn stórgjöfull. Af þeim sökum hafa
menn þyrpzt hingað frá upphafi vega
en hagsæld þeirra hefur ekki
ávallt verið á marga fiska. Fjárplógs
stofnanir kirkju- og konungsvalds
settust að bændum við Faxaflóa, því
að þar var feitan gölt að flá. Hér
á landi hófst opinber skattheimta
með tíundarlögunum um 1100, en í
kjölfar þeirra sigldi röskun á eigna-
skiptingunni í landinu, vöxtur stór-
Pálsson ábóti f Viðey, síðan Skál-
holtsbiskup, Vatnsleysu undir stofn-
unina í Viðey.
Jarðeigendur settu leigupening,
kúgildi, á jarðir sínar og kröfðust
leigu af hvoru tveggja, en síðar
færðu þeir sig upp á skaftið og lögðu
ýmiss konar kvaðir á landsetana,
Þeirra verður fyrst vart á jörðum
Viðeyjarklausturs um 1300. Sú ánauð
á leiguliðum virðist eiga upphaf
sitt við Faxaflóa. Algengast var, -að
landsdrottinn bætti fóðrarkvöð of-
an á landskuldina, en þar við bætt-
ist síðar dagsláttur, mannslán eða
dagsverk hjá landsdrottni, hestlán
og róðrarkvaðir, þegar sjávarútveg-
ur efldist á 14. öld. Um 100 manns
mun hafa þurft á báta Viðey.iar-
klausturs á Vatnsleysuströnd um siða
skiptin og hafa landsetar þá orðið
að halda þeim út á vertíðum. Þeg-
ar landseta tók að veitast
þungt að rísa undir álögunum, tók
hann annan mann á jörðina með
sér, leigði honum hjá sér nókkurn
hluta hennar og velti yfir á hann
sem mestu af afgjöldunum. Þannig
varð íslenzka hjáleigubyggðin til, en
hjáleigur urðu rúmlega 1/4 hluti
eigna, sem hlóðu utan á sig auðæf-
um eins og snjóbolti, sem veltur of-
an brekku. Það risu upp vellauðug
stórhöfðingjasetur í landinu, þar
blómgaðist íslenzk hámenning, þaðan
eru okkur komnar íslenzkar fombók-
menntir. Klaustur og aðrar kirkju-
stofnanir voru fengsælastar á fé
manna og aðrar fasteignir. Viðeyjar
klaustur var stofnað 1226 og varð
brátt vellauðugt. Þar var menntaset-
ur, en menntunin kostaði fé, og voru
fasteignir . bræðrunum einkar geð-
þekkt kennslugjald. Þeir voru sér-
fræðingar í fyrirbænum, en bænirn-
ar kostuðu fé, það var hollt sálu-
hjálp manna að hljóta hinztu hvíld í
kirkjugarði í Viðey, en sá náðarstað-
ur kostaði mikið fé, og síðast en
ekki sízt þurftu menn að gefa fyrir
sálu sinni og greiða fyrir alls konar
yfirsjónir. Klaustrið í Viðey eignað-
ist nær allar jarðir suður með sjó
á miðöldum. Bændur reyndu að
halda í helztu útvegsjarðirnar, en
urðu undan að láta sókn kirkjuvalds-
ins. Klaustrið hreppti Stóru-Voga
1496, og 1516 sölsaði Ögmundur
bæja hér á landi, er stundir liðu.
Auk þessa guldu menn skatt til kon-
unga, manntalsfiska, og margs kon-
ar gjöld til kirkna og presta.
f greipum konungsvalds og einokun-
arkaupmanna.
Eftir siðaskiptin 1550 hirti kon-
ungur eignir klaustranna og eign-
aðist flestar jarðir á Reykjanesskaga,
allar í Hraunum og -á Vatnsleysu-
strönd nema Kálfatjörn, sem var
kirkjulén. En kongur var æðsti mað
ur kirkjunnar og átti því í raun-
inni einnig kirkjujarðirnar. Af 15
jörðum á ströndinni guldust rúm-
lega 56 vættir af fiski, þegar kon-
ungur tók. við þeim, en 113 vættir
um 1700. Þannig jukust álögurnar
við húsbóndaskiptin og voru þó ærn-
ar fyrir. Bessastaðamenn tóku undir
sig hálfa báta bænda og hálfan afla-
hlut, kröfðust tveggja dagsverka
heima á Bessastöðum og urðu bænd-
ur að fæða verkamanninn, tveggja
hrísþesta, og þegar allt hrís var upp-
urið á Strandarheiði, þá urðu bænd-
ur að láta fjórðung af fiski fyrir
£28
T í M I N N — SUNNUDAGSBLAÐ