Tíminn Sunnudagsblað - 20.09.1964, Blaðsíða 12

Nú á dögum eru sporðdrekar ein-
ungis á þeim svæðum jarðar, þar
sem loft er heitt og þurrt. En svo
hefur ekki ávallt verið. Margt bendir
til þess, að elzta sporðdrekakyn jarð
arinnar hafi lrfað í vatni og andað
með tálknum. Fyrir um það bil þrjú
hundruð og fimmtiu milljónum ára
virðast sporðdrekarnir hafa gengið á
land og samhæfzt beim skilyrðum, er
þar voru. Þá urðu lungu að taka við
hlutverki tálknanna.
Þessir elztu sporðdrekar, er lifðu á
þurru landi, finnast steinrunnir með
plöntusteingervingum, er vekja þann
grun, að þeir hafi þá lifað í heitu
og röku loftslagi. Það er ekki fyrr
en á síðari skeiðum jarðsögunnar,
að sporðdrekar taka sér bólfestu á
þurrum og heitum svæðum, þar sem
þeir verða oft að vera langtímum
saman án vatns og matar.
Hinir steinrunnu sporðdrekar, sem
hér verður sagt fra, fundust í dökk-
um flögusteinslögum í Skotlandi fi'á
jarðkolatimanum. Steingervingarnir
iágu lengi órannsakaðir í Bretasafni
í Lundúnum, og það var í rauninni
ekki búizt við, að af þvi spynnist
mikil saga, er járðfræðideild Oslóar-
háskóla fékk þetta til rannsóknar.
Skeljaleifarnar úr sporðdrekunum
lágu sitt á hvað í steinhellunum og
höfðu stundum klemmzt saman, svo
að skelin af baki dýrsins lá fast við
skelina, er verið hafði á kviði þess.
Það, sem innan í skelinni hafði ver-
ið, var fyrir löngu horfið og að engu
orðið, en innan um þetta höfðu varð
veitzt merkí eftir ýmsar smáverur.
Með tilstyrk þessara skeljaleifa hef
ur reynzt unnt að gera sér grein
fyrir því, hvernig þessir sporðdrekar
voru útlits. Þó að afturhluti líkam-
ans og halann vanti, hefur tekizt að
leysa vandann með samanburði við
sporðdreka þá, sem nú lifa á jörð-
inni, og aðra sporðdrekasteingerv-
inga, er fundizt hafa. Það hefur kom
ið á daginn, að þarna er fundin ný
tegund, og hafa sporðdrekar þessir
sennilega verið þrjátíu til þrjátíu og
fimm sentimetrar að lengd — með
öðrum orðum tvöfalt lengri en aðrir
sporðdrekar, sem áður var vitað um.
Þetta atríði er ekki ómerkt, því að
athygli þeirra, sem fást við myndun-
arfræði og erfðafræði beinist mjög
að sporðdrekum, þó að ekk’’ verði
rætt hér um þá hlið málsins.
Skel sporðdrekanna er úr dökk-
brúnu kítíni, sem nálega engum
breytingum hefur tekið, þótt meira
en þrjú hundruð milljónir ára séu
liðnar síðan þeir létu lífið. Kítin
þetta setzt í ytri hluta húðarinnar.
Hinar smæstu örður hafa varðveitzt,
þar á meðal þreifihárin, sem eru í
smáopum á skelinni, og kítínið
í þeim er enn svo haldgott, að hárin
sátu eftir og teygðu síg í loftið. þeg
ar flísarnar úr hellunum voru losað
ar með gætni frá skelinni.
Væru notaðar örfínar nálar, tókst
að losa smábrot úr skelinni frá því,
er undir var. Síðan var saltpéturs-
sýru og kalíumklóri beitt við þessi
brot og þau sett í Kanadabalsam, er
tíðum er notað við dýrafræðilegar
rannsóknir. Mátti greinilega sjá í
smásjánum hverja einustu örðu,
hversu agnarlítil sem hún. ,
Þreifihárin, sem voru tæpur þriðj
ungur úr millimetra á lengd, sátu
dálitið skáhallt í opunum á skelinni,
og vel mátti greina, að þau voru hol
876
T I M 1 N N — SUNNUDAGSBLAÐ