Tíminn Sunnudagsblað - 20.09.1964, Blaðsíða 15

Hér sést glöggt, hvernig sveppir og geriar og aSrar smáverur hafa ráSizt á nema-
tódana, skaddaS suma, en nálega eytt öSrum.
á sýkla nú á dögum. Utan um suma
stafina var meira að segja kvoðuhjúp
ur sá, sem einkennir sýkla og gerla á
okkar dögum. Þarna sáust einnig
kekkir af einhverju því, er líktist
stöfum, og sátu fastir á hárstubb.
L. R. Moore taldí líklegt, að flestir
kokkarnir og stafirnir stöfuðu frá
slíkum kökkum eða hópum, er smám
saman hafi leyszt upp og dreifzt.
Þessum fjölbýlisverum, sem taldar
eru til aktínómýketa, hefur verið gef
ið nýtt nafn (Polymorphyces).
Steinrunnar smáverur, sem líkjast
gerlum og sýklum, hafa oft fundizt
áður. En það er örðugt að fullvissa
sig um, að þessar ;.gnir séu í raun-
5nni steinrunnir gerlar eða lífverur
af sýklakyni eða gerla. Um smáverur
þær, sem fundust í sporðdrekaskelj-
unum, er aftur á móti það að segja,
að L. R. Moore telur ályktanir sínar
efalausar, aS minnsta kosti um lang-
flestar þeirra, enda hefur hann áður
fundið sams konar lífverur frá sama
tíma norður í Skotlandi.
Nokkurn veginn er víst, að þær
hafa lifað samtímis sporðdrekunum,
og er það meðal annars rökstutt með
því, að talsvert var af þeim á taug-
um sumra þreifiháranna. En til frek-
ari fullvissu fór fram rannsókn á því,
hvort þessar smáverur kynnu að hafa
borizt á sporðdrekaleifarnar í með-
förunum. Var tekinn hluti af skel og
tilraun gerð til þess að rækta gerl-
ana. Það kom að sönnu á daginn,
að á henni voru lifandi gerlar, sem
nú eru alkunnir, til dæmis hinn
venjulegi jarðvegsgeríll (Bacillus sub
tilis), sem myndar gró. Þessar verur
líktust um margt hinu steinrunnu,
en voru þeim þó frábrugðnir og þess
vegna aðrar.
Loks skal hér vikið að því, að inn
an í skeljunum fundust örsmá merki
eftir þríhyrnda krystalla. Slíkir kryst
allar eru sjaldgæfir. Málmsambönd-
in bleikmálmur (falerts) og zúnyitt
hafa þetta krystalsform, en það er
ósennilegt, að þau hafi krystallast við
rotnunina í skelinni. Aftur á móti er
til lífrænt efni, sem krystallast á
þennan hátt. Við röntgenlitsjárrann
sókn, sem I. Oftedal prófessor í Osló
framkvæmdi, kom fram, að suma
Höfuð nemafóds og gln hans.
þætti þeirra efnasambanda var þarna
að fínna. Nú er það kunnugt, að
propionsýra, sem barf til þessarar
krystalsmyndunar, verður til við
starfsemi gerla, og þess vegna gætu
verið líkur til þess, að krystallarnir
hafi stafað frá svonefndu calcium bar
ium propionatí og standi í sambandi
við gerlagróður í skelinni, þegar inn
yflin voru að rotna.
Það er unnt að gera sér í hugar-
lund, hvað gerzt hefur frá því, að
sporðdrekinn lagðist dauður á vatns
botninn og þar til hann varð að
steini. Smákvikindi — og kannski
einnig þau, sem stærri voru — réðust
brátt á hinn dauða sporðdreka.
Skeljahlutarnír duttu í sundur, og
færðust úr stað fyrir straumi og öldu
slætti. Leifar skrokksins grófust
í leir og meira og meira af seti lagð
ist yfir þær. Smákvikindin, sem döfn
uðu í þeim, átu hina mjúku hluta inn
an í skelinni, og sumt af þeim leyst
ist upp eða færðist brott með gasi,
sem myndaðist við ýlduna. Skelin
flattist út við þungann, sem á henni
hvíldi, og síðustu smákvikindln, sem
í henni lifðu, urðu þar innilyksa og
varðveittust, þegar þær lentu á milli
tveggja skelja. Þegar nematódarnir
voru dauðir, settust að þeim sveppir
og smáverur, sem líkjast gerlum og
sýklum. Þegar þetta gerðist, var
kítínskelin svo lin, að rotnunarloft
ið gat belgt hana út. Það hefur gerzt
eftir að nematódarnir voru dauðir,
því að förin eftir þá sjást innan á
þessum bólum og blöðrum, sem loft-
ólgan olli. Þau för hafa myndazt
meðan skeljarnar lágu þétt saman.
Loks breytist ásigkomulagið í set-
inu, sýrurnar hverfa og kítínið í
skeljunum nær að harðna á nýjan
leik. Og síðan geymast sporðdreka-
skeljarnar og þær lífverur, sem dóu
í þeim, svo furðulega vel, að eftir
þrjú hundruð milljónir ára má lesa
af þessum steingervingum þá sögu,
er hér er rakin.
Steinrunnar smáverur, sem fundust á sporðdrekaskeljunum. í miðjunni sést
sýklakökkur í heilu lagi og neðar annar, sem nokkuð hefur verið tekinn að
leysast upp. Til vinstri eru sveppir inni í nematód og neðst til vinstri sýklahökk-
ur á broti úr þreifihár. — Allt er þetta stækkað mjög mikið.
T í M I N N — SUNNUDAGSBLAÐ
879