Tíminn Sunnudagsblað - 11.10.1964, Blaðsíða 19

Júlíus Jóhannessori:
Sýnd veiði,
ekki gefin
í fornsögum okkar er oft getið
hvalreka vegna frásöguverðra at-
burða, er gerðust á hvalfjörum. Menn
deildu þar stundum um eignarrétt
eða ofstopamenn réðust á réttmæta
elgendur og drápu þá, en tóku af
hvalnum eins og þeim sýndist. Síð-
ar, er þjóðin bjó almennt við þröng-
an kost eða hungur, þótti það hið
mesta happ bjargþrota fólki, ef þau
tíðindi bárust, að hvalur væri rek-
inn að fjörum í nærliggjandi byggð-
arlagi. Oft kom sú björg, er þörfin
var mest á ísaárum. ísinn lokaði hval
inn inní í fjörðum og flóum, þar
til þeir fundu ekki nokkra vök og
köfnuðu. Oft voru það litlir tann-
hvalir, er fórust þannig hundruðum
saman við eina fjöru, en stundum
urðu stórir skíðhvalir heilum sýsl-
um til bjargræðis.Þá misstu hvalveiða
menn oft helsærða hvali, er drápust
og rak að landi.
Veturinn 1881-82 var kallaður
frostavetur, vegna óhemju frosta.
Frá áramótum voru sífelldar hríðar
með frosthörkum, rak þá hafís inn
Eyjafjörð inn að grunnum, en þar
innar var lagís inn í fjarðarbotn, svo
hvergi fannst auð vök. Þá bar það
til í hríðarrofi 31. jan., að Jónatan
Jónsson, bóndi á Þórisstöðum á
Svalbarðsströnd, eygði þúst nokkra í
í ísnum fram af Þórisstaðanesi. Fór
hann að athuga þetta, og fann þar
fullorðinn skíðhval, er hafði kafnað
undir ísnum, en flotkraftur hans var
svo mikill, að hann sprengdi upp
þykkan ísinn. Nærri má geta, að fá-
tækum bóndanum hefur fundízt þar
hafa hlaupið á snærið hjá sér. Leit
hann svo á, að sá ætti fund er fyndi,
og marga björgina hafði hann sótt
átölulaust á þessi mið, bæði fisk og
sel.
En nú gerðust þeir atburðir, er
minntu á fornar deildur á hvalfjör-
um, þótt nú væru hvorki spjót né
axir höfð að vopni.
Næstu jarðir norðan við Þórisstaði
eru Sveinbjarnargerði og Garðsvík.
Jarðir þessar átti Eiríkur Halldórs
son bóndi á Úlfsstöðum við Loð-
mundarfjörð, Sigurðssonar prests á
Hálsi, Árnasonar bónda í Sigluvík.
Höfðu jarðir þessar gengið í erfðum
frá Árna í Sigluvík er kallaður var
,„ríki“. Rúmlega tuttugu árum áður
hafði Eiríkur, þá nýkvongaður, tek-
ið Garðsvík til ábúðar, en á fyrsta
búskaparári missti hann konuna og
hætti við það búskap. Nú var hann
kvongaður öðru sinni og bjó í Húna-
vatnssýslu. Umboðsmaður hans fyrir
jörðum þessum var Edilon skipstjóri
Grímsson frá Garðsvík, er þá var
búsettur á Akureyri. Nú krafðist
Edilon þess, að athugun færi fram
á því, hvort öruggt væri, að hvalur-
inn væri utan landhelgi þessara jarða.
Var mælt, hve hvalurinn var langt
undan landi. Úr Gerðisgili mældust
220 faðmar, en frá Garðsvíkurnesi
260 faðmar. Einnig mældust 260
SéS út SvalbarSsströnd.
faðmar frá Brúnkollu, sem er fremst \
í skerjagarði, er gengur fram úr Þór- (
isstaðanesi. Var hvalurinn því mikið ,
framar en venjulegt er að telja tand-
helgi jarða. En þá mundu einhverjir
gömul lagaákvæði, er ekki höfðu ver-
ið afnumin, að landhalgi jarða næði
það langt fram, að séð yrði frá landi,
hvort kviður eða bak snöri að landi
á málsþorski, sem haidið væri út af
borðstokk á báti. Var nú málsþursk-
ur dreginn fram að hvalnum og máls-
þorskur lagður út af borðstokk hans,
en menn á landi látnir segja, hvern-
ig fiskurinn snöri. Sumir þóttust ekki
sjá neinn mun. Aðrir þóttust að vísu
sjá mun á baki og kvið, en þorðu
ekki að sverja það, að þeir sæu rétt.
Virtist nú þrautreynt. að hvalurinn
væri utan landhelgi
Nokkru áður en Jónatan fann
hvalinn, hafði hvalui haldið sig í vök
fram af Nesi í Höfðahverfi, og þótt-
ist Gunnar sonur Einars Ásmunds-
sonar bónda þar hafa skotið i hann
lensu. Taldi Einar líkur til, að þetta
væri sami hvalurinn og myndi lens-
an vera í skrokki hans. Um það var
ekki hægt að segja. fyrr en hvalur-
inn væri skorinn.
Einar í Nesi var einstakur gáfu-
maður og málafylgjumaður svo af
bar, en oft gruriaður um græsku,
eins og Hvamms-Sturla. Þegar Einar
var ungur, var hann nokkur ár aust-
ur í Múlasýslum, meðal annars á
Úlfsstöðum. Síðan taldi hann til vin-
áttu við það fólk, og mun hann hafa
staðið með Edilon í hvalmálinu frá
(Ljósm.: Þorstelnn Jósepsson).
Hvalsaga frá Svalbarösströnd
T I M 1 N N — SUNNUDAGSBLAÐ
955