Tíminn Sunnudagsblað - 24.10.1965, Blaðsíða 14

til trafala í lífinu meðal danskra
manna, því að þar var þá öll jarð-
nesk fremd. Og það var ekki ein-
ungis meðal Dana, sem það var þægi-
legra að heita nöfnum af átlendum
toga: Því gat einnig fylgt aukin virð-
ing meðal fslendinga sjálfra.
Svo vill til, að nærtækur er vitnis-
burður um þetta frá þessari öld, og
má þá nærri geta, hvað verið hefur
á nítjándu öldinni. í fyrrasumar birt-
ist viðtal við Þorstein Kristjánsson
glímukappa i tímaritinu Heima er
bezt, og -vék hann þar nokkuð að
því, er hann var í barnaskóla í
Reykjavík fyrir heimsstyrjöldina
fyrri Þar var Guðlaug Arasen skrift-
arkennari, vafalaust táknrænn fulltrúi
fyrri aldar. Hjá henni gilti ekki einu,
hvað börnin hétu. og voru það þó
einkum ættarnöfn, sem þung voru á
metunum. Hún tók sig jafnvel fram
um að gefa börnum efnaðra borgara,
sem áttu rétt á allri virðingu, ættar-
nöfn i skólanum, og nefndi til dæm-
is dóttur Eldeyjar-Hjalta ævinlega
Lilju Hjaltesteð. Þessi saga varpar
kannski Ijósi á það, hvers vegna al-
íslenzkir menn i snikilli snertingu
við Dani í kaupstöðum landsins tóku
á öndverðri nítjándu öld að sælast
eftir nöfnum, sem tíðkuð voru í Dan-
mörku
Þetta hefði þó ekki valdið straum-
hvörfum ef ekki hefði fleira komið
til En það dró dilk á eftir sér, að
íbúar heils landshluta tóku upp á
arma sína mörg slík nöfn, sem breidd
ust svo út, að þau urðu á skömmum
tíma meðal algengustu nafna i land-
inu Það voru Norðlendingar, sem
hér voru að verki — Eyfirðingar,
Skagfirðingar. Húnvetningar og þó
kannski einkanlega Þingeyingar Lang
flest beirra nafna, sem hlutu
mikla útbreiðslu á fyrri hluta
nítjándu aldar gerðust í
önriverðu miklu tíðari norðan íands
en annars staðar og það verður ekki
komizt hjá þeirri álvktun, að Norð-
lendinaar hafi verið valdir að því,
hve útbreiðsla þeirra varð mikil. Aðr
ir landsmenn virðast hafa hlýtt for
sögn beirra um nafngiftir
Það liðu nálega hundrað ár frá þvi
örla tók á þessari breytingu, þar til
antíófið hófst Þá voru það enn Þing
eyingar fyrst og fremst, er voru i
fararbroddi í>á voru það nöfn af
norrænum uppruna. er þeir kusu sér.
helzt sögufræe nöfn, og Reykvíking-
ar fylgdu manna mest fordæmi þeim
þótt mjög stefndu þeir til tveggja
átta i nafngiftum sínum. Þetta gerð
ist á þeim tima er vænta mátti begar
skáld og félagsmálafrömuðir höfðu
undirbúið jarðveginn og brýnt vilja
þjóðarinnar til bess að lifa lífi sínu
við þá arflpifð sem hún var borin
til. Hinar fyrn nafnbreytingar spegla
óráðna drauma m nýja tíma — hin
ar síðari reisn nanna. sem höfðu
öðlazt sjálfstraust og vissu, hvert
stefna skyldi. Milli nafngifta
og menningarstrauma eru náin
tengsl, og í nafnbreytingunum er
kannski fólgin bending um langan
aðdraganda þeirrar menningaröldu,
sem reis á austanverðu Norðurlandi
og náði hámarki sínu í Þingeyjar-
sýslu upp úr síðustu aldamótum.
Þetta verður skiljanlegt, ef gert
er ráð fyrir þeirri forsendu, að Norð-
lendingar hafi öðrum fyrr vaxið frá
kyrrstöðu gamla tímans. En því er
eðlilegt, að nafnbreytingarnar hnigu
fyrst í stað í þá átt að taka nöfn
af útlendum uppruna fram yf-
ir gömlu nöfnin íslenzku, að nálega
allur áróður þeirra manna á átjándu
öld, sem vildu vekja landa sína og
leiða fram á veginn, studdist við út-
iendar fyrirmyndir og benti til þess,
er þar hafði verið gert. Gullöld fs-
lendinga var þá enn óþekkt nafn á
þjóðveldistímanum — þjóðin ekki
enn farið að sækja þrótt og þor í for-
tíð sína.
XVII.
Þessu næst skulum við staldra við
í Ljósavatnsskarði upp úr miðri
átjándu öld. Þar býr þá á Ljósavatni
bóndi sá, er heitir Sigurður Oddsson,
kvæntur konu af danskri ætt, Maríu
Sörensdóttur, er einnig var komin
út af séra Stefáni í Vallanesi. Þessi
hjón hafa ef til vill talið sig nokkru
fremri sauðsvörtum almúganum og
mætti danskt ætterni húsmóðurinnar
hafa ýtt undir það. Og nöfn völdu
þau börnum sínum á annan veg en
nágrannarnir og fóru þar sömu leið
og faðir Jedókar litlu í sögu séra
Jónasar á Hrafnagili: Krakkanórurn-
ai hétu Bóas, Jónatan, Rut og Júdit.
Þetta voru hin kunnu Ljósavatns-
systkini
Vel mætti geta sér þess til, að hér
sveim: að einhverju leyti yfir vötn-
unum andi Harboes Sjálandsbiskups
og Jóns Skálholtsbiskups Árnasonar,
sem bannaði prestum sínum „að
grunda í svoddan hrakdóm," sem
hann taldi fornar bókmenntir lands-
manna. Lengra var að minnsta kosti
tæpast unnt að komast í nafngiftum
frá þvi ..andskotans sæði,“ sem biskup
kvað „skáldskapardrabb" Óðins
kóngs vera, en sækja börnum heiti
austur á Betlehemsvelli.
En fleiri voru svipaðs sinnis og
Ljósavatnshjón. Handan Vaðlaheiðar
bjó um þetta leyti kkja ein, Björg
Árnadóttir á Kaupangi — ef til vill
þó i einhverjum tengslum við Ljósa-
vatnsfólk, því að það settist siðar að á
þessum bæ. Annar drengur ekkjunn-
ar hét Rafael eins og einn hinn sjö
erkiengla f Tobíasarbók — hinn því
miður ekki Gabríel, heldur bara Ber-
tel. Og þarna í nágrenni óx upp fleiri
en einn Abráham.
Til þessara nafna var stofnað, áður
en almenningur tók mjög að fíkjast
eftir nýstárlegum nöfnum og fram-
andlegum. Og átjánda öldin seig
áfram, hægt og þungt, án þess að mik-
il veðrabrigði yrðu. Það er ekki fyrr
en eftir móðuharðindin, að vaxandi
brögð verða að nöfnum, sem áður
voru lítt tíðkuð. Mætti þó ætla, að þá
hefði verið af nægum nöfnum að taka,
er skíra þurfti barn, svo margir sem
þá voru falnir í valinn. Það hefði
sýnzt, að þeir, sem eftir hjörðu,
hefðu mátt hafa sig alla við að láta
heita eftir látnum ástvinum.
Það urðu ekki heldur þessi nöfn,
sem báru sigur úr býtum. Vissulega
óx sumum biblíunöfnunum ásmegin,
en það er n tira en næpið, ið p. ð
beri vitni um trúrækni. Um þetta
Ieyti var líka einmitt heldur lát á
ýmsum trúarkreddum, þótt enn væri
margur maðurinn ærið biblíufastu r
Hitt varð eftirsóknarverðara að
taka upp nöfn, sem notuð voru sf
þpirri þjóð, sem réði málum ísle id-
ingg og þeir litu upp til, þótt belr
töluðu oft illa um hana.
Það voru mörg nöfn at dönskum
uppruna, sem nokkuð var byrjað að
nota um þessar mundir, þótt ein-
ungis fá yrðu algeng um sinn. Öll
héruð Norðurlands lögðu þar drjúgt
að mörkum, en nokkuð misskipt,
hvaða nöfn þar var tekið mestu ást-
fóstri við. Næst á eftir þeim komu
Gullbringu- og Kjósarsýsla með
Reykjavík, Snæfellsnes, ísafjarð-
arsýslu og í sumum tilvikum Barða-
strandarsýsla.
Við skulum nú líta á þau nöfn,
sem mesta sigurför fóru á fyrri hluta
nítjándu aldar.
Eitt þeirra nafna, sem Þingeying-
ar hófu til vegs, var Jóhannes. Einn
hrakningskarl suður á landi hafði
heitið svo árið 1703, en upp úr miðri
nítjándu öld báru nálega fimm
hundruð íslendingar þetta nafn, og
hafði þó hérað hrakningsmanns-
ins, Skaftafellssýsla, svikizt algerlega
undan merkjum. Meira en helmingur
þessara Jóhannesa var á svæðinu frá
Hrútafjarðará að Brekknaheiði og
stóðu þó Skagfirðingar linlega að
verki En það bætti upp tregðu þeirra,
að þá hét orðið svo 27 hver maður í
Þingeyjarsýslu Jóhann var aftur á
móti nafn, sem féll Skagfirðingum í
geð á þessu skeiði. Þeir voru orðn-
ir viðlíka margir og Jóhannesar árið
1855 og hlutfallið á milli Norðurlands
og annarra landshluta svipað í báðum
tilvikum. Framlag Þingeyinga var
slakt, en í Skagafirði. þar sem Jó-
hann var óþekkt nafn i byrjun
átjándu aldar. var það kommið á 24.
hvern mann. Þriðja nafnið af þessu
tagi, Jónas, var kjörnafn Húnvétn-
inga. Alls enginn maður í landinu
bar þetta nafn 1703. en árið 1855
var það nálega orðið iafntítt hinum
tveimur, sem síðast voru nefnd.
974
T I M I N N - SUNNUDAGSBLAÐ