Tíminn Sunnudagsblað - 28.08.1966, Blaðsíða 6

islenzkt mál. Eins og stendur er enska
eina erlenda tungumálið, sem okkur
stafar háski af.
— Nú hefur mikið verið rætt um
svokallað gæjamál, bæði í gamni og
alvöru. Er það rétt, að mikilla kyn
slóðaskipta gæti í íslenzku máli?
— Já, hér koma breyttir atvinnu-
hættir að sjálfsögðu mjög við sögu.
Það er eðlilegt, að fólk viti ekki
nöfn á hlutum eða fyrirbærum, sem
það hefur aldrei kynnzt. Breyttir þjóð
félagshættir valda því, að málið kemst
ekki á milli kynslóða. Yfirleitt mun
vera talað betra mál í sveitum en
í þéttbýli, en tengsl sveitanna við
þéttbýlið aukast stöðugt, svo að þessi
breyting nær einnig til dreiíbýlis-
ins, enda líkjast lifnaðarhættir þar
stöðugt meir daglegu lífi í þéttbýii.
Það er mikill munur á málfari
unglinga og fullorðinna, og bilið milli
viðurkennds ritmáls og talmáls ungl-
inga er orðið svo breitt, að í því felst
alvarleg hætta. Unglingar eru miklu
orðfærri en fullorðna fólkið, þeir kánn
ast ekki við ýmis orð, sem alþekkt
voru til skamms tíma,_ og tjá sig á
furðufátæklegan hátt. Á hinn bóginn
spretta ýmis tízkuorð upp með ungl-
ingum, eins og gerist hjá blaðamönn
um, og í orðfæð sinni nota þeir ýmis
orðtök, sem eldra fólk skilur ekki.
— Telur þú, að smíði nýyrða hafi
átt ríkan þátt í því að halda tung-
unni hreinni?
— Það ætla ég, því að snilidar-
handbragð er á ýmsum nýyrðum og
mörg þeirra hafa náð festu í máiinu.
Ég tel, að nýyrðasmíði okkar sé á
réttum grundvelli, en að sjálfsögðu
höfum við ekki undan að finna heiti
á þeim fjölda hluta og hugtaka, sem
okkur skortir orð yfir. Ég tel, að okk-
ur beri að hafa augun opin fjTÍr
erlendum orðstofnum, þegar þannig
stendur á, því að oft er æskilegt að
aðhæfa erlendan orðstofn að málinu,
þegar um spánnýtt hugtak er að
ræða. — Nýyrðanefnd vann mjög gott
starf, en nú hefur Málnefnd undir for
sæti dr. Jakobs Benediktssonar tekið
við hlutverki hennar. Slíkar málnefnd
ir hafa gegnt mikilvægu hlutverki á
hinum Norðurlöndunum, og ætti að
mega vænta hins bezta af málnefnd
< tkar hér, en hún er rétt nýtekin til
starfa.
— Nú hefur þú fengizt við kennslu
á ýmsum skólastigum, svo að frólegt
væri að heyra dóm þinn um gagnrýni
þá, sem fram hefur komið á móður-
málskennslu í skólum — að hún bygg-
ist á stagli og lærdómi utanbókar,
en lítið sé gert til' þess að glæða
máltilfinningu nemenda.
— Ja, ég myndi fallast á það, að
of mikil áherzla væri lögð á suma
þætti málfræðikennslunnar. Málfræði-
kennslan ber til að mynda ægishjálm
yfir kennslu 1 notkun málsins, en
því atriði er lítill gaumur gefinn i
skólum. Æskilegt er að láta nem-
endur velta fyrir sér orðum og kynn-
ast þannig merkingu þeirra. Á þessu
sviði er mikill fengur að bók Baldurs
kennara Bagnars’konar, Mál og mál
notkun, en hún er í senn æfinga-
og lestrarrit. Þessi bók er hin eina
sinnar tegundar á íslenzku, þvi að
enn eigum við enga handbók í mál-
notkun á borð við Modern English
Usage eftir Fowler né samheitabók. í
bók Baldurs eru talin upp ýmis orð,
sem gott er að æfa sig í að greina
á milli, til að mynda kastali og höll
og sjógangur og brim. Þá veitir hann
leiðbeiningar í að greina leskafla sund
ur í efnisþætti og að fjalla um eitt-
hvert tiltekið efni.
Ég er hræddur um það, að kennsla
í íslenzkri ritgerð fari ekki fram sem
skyldi hjá ýmsum kennurum. Venju-
lega er látið nægja að leiðrétta vill-
ur í ritgerð, og svo er stílabókin af-
hent nemandanum. Það er undir hæl-
inn lagt, hvort nemandinn lítur á leið-
réttingarnar, og það er hættulegt að
gefa á gaddinn í þessu efni. Ég hygg,
að yfirleitt skorti á persónuleg tök
við stílkennslu. Áherzlu þarf að leggja
á það að kenna ungu fólki að tala,
því að margt er það ekki talandi,
kann ekki að tjá hugsun sína. Það
er hryggileg staðreynd, að í raun
réttri eru þeir býsna margir, sem
hvorki eru læsir né skrifandi. — Svo
er eitt atriði, sem ekkert hefur verið
kannað: hrynjandi málsins. Fólki þarf
að lærast að hafa hrynjandi í máli
eðlilega' og áreynslulausa, hrúga til
dæmis ekki saman áherzlulausum at-
kvæðum.
Það, sem ég finn íslenzkukennslu
í skólum helzt til foráttu, er þá í
fyrsta lagi það, að lítil æfing er veitt
í því að velja orð og tala skýrt og
eðlilega, og í annan stað fá nemend-
ur litla þjálfun í því að setja hugsan-
ir sínar fram. Nemendur þurfa að
læra að ná fram aðalatriðum, en forð-
ast mælgi utan um aukaatriði. I þvi
skyni er afbragð að láta nemendur
gera efnisútdrátt, til að mynda úr
grein i dagblaði. Þekking á slikum
vinnubrögðum kemur að gagni við
allt nám og raunar hvar sem er. Sjálf-
ur hef ég rekið mig á það, að ýmsir
skólanemendur kunna ekki að vinza
úr aðalatriðin í próflestri.
— Ertu ánægður- með stafsetningu
þá, sem lögboðin var árið 1929?
— Sjálfsagt mætti finna heppilegri
stafsetmngu fyrir íslenzku. Þó er
sannleikurinn sá, að engin auðveld
stafsetning er til í íslenzku. Og reynd-
ir kennarar segja, að stafsetning sú,
sem lögboðin var á árunum 1918—
1929, en í henni var hvorki é né z,
hafi sízt verið auðveldari að kenna
en sú, er nú gildir.
Hitt er svo annað mál, að vissum
atriðum mætti hnika til. Persónulega
finnst mér ástæðulaust að rita nokk-
urn tíma j á milli sérhljóða, rita
„nýja,“ en svo aftur „nýi.“ Þarna
mætti fella niður eina reglu. Hið sama
er að segja um g í viðtengingarhætti
þátíðar af sögnum eins og að hlæja,
en hann er nú ritaður „hlægi.“ Þá
er afkáralegt að rita „mávur" eins
og nú tíðkast, en ekki „máfur.“ Sam-
stafan „ávs,“ sem fram kemur í eign-
arfallinu virðist fjarstæð í Islenzku
máli.
En þetta eru allt smámunir. Og
eitt er vist, að ekki er auðvelt að
losna við zetuna, meðan upprunasjón-
armið ræður í stafsetningu. Gallinn ef
bara sá, að menn eru hræddir við
zetuna. Ég tel alrangt að kenna ekki
zetu í barnaskóla, því að á þvi stigi
læra nemendur mestalla þá stafsetn-
ingu, sem þeir á annað borð ná tökum
á.
— Hefur þér virzt, að samræmd
stafsetning forn fæli fólk frá Iestri
fslendingasagna og annarra fornra
rita?
— Það er ekkert efamál, að svo
er. Ég tel, að öll slík rit, sem ætluð
eru almenningi, ættu að vera í bún-
ingi nútímamáls, að því er tekur til
stafsetningar og orðmynda. Hin sgm-
ræmda stafsetning mætti svo vera á
textaútgáfum. Sannleikurinn er sá,
að þessi stafsetning segir ií*ið um
meðferð málsins í handriti — hún
er byggð á kerfi, sem miðar við áætl-
að útlit málsins á tólftu og þrett-
ándu öld.
Vitaskuld liggja margar og ólikar
ástæður til þess, að fornritin eru ekki
lesin jafnmikið nú og áður var. Eitt
atriði er það, að íslenzk stafsetning
tók ekki að festast fyrr en á þessari
öld. Fram á nítjándu öld voru til
dæmis engin skil í riti á milli d og ð,
eignarfalls-s var oft táknað með zelu,
o.s.frv. En nú er komin hefð á staf-
setninguna, og allar ókennilegar orð-
myndir þvælast fyrir á sama hátt og
gotneskt letur, svo að dæmi sé tekið.
— Þá er líka á það að líta, hvílikar
gnægðir lestrarefnis eru á boðstó’um
nú, miðað við það, sem áður var.
Nú er það orðið býsna margt, sem
togar í lestrarlöngun fólks. En þótt
öllum sé i sjálfu sér vorkunnarlaust
að lesa rit með fornri stafsetningu,
þá þarf að brjóta ísinn. Og ég tel
þessa stafsetningu ekki þess virði, að
hún sé látin fæla fjölda fólks frá
lestri fornritanna.
— Áður en við látum útrætt um
íslenzkt mál að sinni, langar mig til
að spyrja þig um álit þitt á greinar-
merkjasetningu.
— Um greinarmerkjasetningu er
engin reglugerð til, en ég held, að
greinarmerkjasetning sú, sem kennd
er í skólum, sé byggð á röngum grund
velli. Þetta kerfi, sem hér er kennt,
er komið úr latínu gegnum þýzku
og miðar að því að greina málið i
726
T í M I N N — SUNNUDAGSBLAÐ