Tíminn Sunnudagsblað - 25.09.1966, Blaðsíða 6

Snemma heyrðust raddir um það,
I að vissar breytingar á esperanto
| myndu vera til bóta. Zamenhof var
fús til þess að ræða um slíkt, en
; þá risu fylgismenn hreyfingarinnar
upp öndverðir. Tók Zamenhof þá
eindregna afstöðu gegn öllum
breytingum. Árið 1907 efndu nokkrir
málfræðingar til ráðstefnu um upp-
töku alþjóðamáls í París. Þar bar
franski esperantistinn Beaufront
fram tillögu um upptöku esperantos
í breyttri mynd, og voru þær sam
þykktar. Breytingar þessar voru ekki
stórvægilegar, fleirtöluendingu var til
að mynda breytt úr -oj í -i og nafn
háttarendingu úr -i í -ar. Esperant
istar vildu ekkert hafa með þetta
að gera og var þá tekið að útbreiða
afbrigðið sem sérstakt mál, nefnt
ido. Hlaut ido góðar ondirtektir á
fyrstu árum, en vaknaði vart til lífs
að lokinni fyrri heimstyrjöld.
Um svipað leyti og ido kemur til
sögunnar og nokkru fyrr þó, býr
ítalski stærðfræðingurinn Peano til
interlingua eða latlno sine flexione
(latína án beyginga). Þetta mál á
nokkuð skylt við volapiik, en er an-
ars byggt upp af latneskum orðstofn-
um að viðbættum nokkrum nýrri: eng
in málfræði, engar beygingarending-
ar, orðaröð sniðin eftir nútímamál-
um. Ekki vann þetta mál sér mikið
fylgi, enda kváðu vera á því ýmsir
augljósir gallar.
Tvö önnur tilbúin mál, sem umtals
verð eru, hafa síðan komið fram í
dagsljósið. Eru það occidental, sem
E. de Wahl er höfundur að, og novi-
al. Novial samdi Otto Jestersen,
dansku málvísindamaður, sem áður
hafði komið við sögu esperantos og
idos. Hvorugt þessara mála hefur rnik
ið komið við sögu, og segja mi, að
nú til dags sé interlingua eitt lifandi
af hinum tilbúnu málum öðrum en
esperanto.
Esperantohreyfingin virtist mjög
jvænleg til mikils framgangs fyrir síð
ustu heimsstyrjöld, en sá blóðugi
hildarleikur stemmdi stigu við frek
ari útbreiðslu málsins, og mun esper
anto síðan naumast hafa skipað sama
sess og áður. Þó starfa esperantofé
lög af fullum krafti i flestum lönd-
um heims, og tala esperantista mun
vera nálægt hálfri annarri milljón.
Töluvert er gefið út af bókum og
tímaritum á esperanto. Alls munu um
5000 prentaðar bækur hafa verið
gefnar út á málinu. Þá er útvarpað
relgulega á esperanto. Er þannig eng
in doðamerld að sjá á esperantistum,
þótt margir þeirra muni hafa vonazt
eftir meiri útbreiðslu málsins en
raun hefur. orðið á.
Rætt hefur verið um þann mögu-
leika, að þjóðtungur í einfölduðu
formi geti gegnt hlutverki alþjóða-
máls, og skal nú sagt nokkuð frá
tilraunum til slíks. Þessi við
leitni mun hafa beinzt að ýmsum
þjóðtungum. En einfölduð enska í
einhverri mynd er -hið eina af þessu
tagi, sem nokkra athygli hefur vak
ið.
Seint á öldinni sem leið, var kom
ið fram með nýja stafsetningu í
ensku, reista á hljóðfræðilegum
grundvelli. Ekki var þessu vel tekið
af opinberum aðilum, en ýmsir urðu
til stuðnings, til að mynda G. B.
Shaw. Jafnframt komu fram ýmsar
hugmyndir um einföldun enskrar mál
fræði. Á þriðja tug aldarinnar kom
prófessor nokkrum við Upp-
salaháskóla til hugar að setja saman
nýja hljóðfræðilega stafsetningu
fyrir ensku og sagði þetta vera nýtt
tungumál, sem hann nefndi anglic.
Hver stafur eða samstafa er þar jafn
an borin fram á sama hátt. Anglic
vann sér ekki mikla hylli aé heldur
aðrar slíkar tilraunir, sem gerðar
hafa verið til þess að ryðja ensku
braut áem alheimsmáli með því einu
að breyta útliti málsins á prenti. Hið
síðasta markverða, sem gerzt hefur
í þessum efnum, mun vera það, að
fylgismenn nýrrar stafsetniugar hafa
komið sér saman um það að endur
skoða kerfið frá 1876.
En hér er ekki útrætt um drauma
um heimsensku. Árið 1929 sendu
tveir kennarar við Cambridgehá
skóla frá sér nýtt, einfaldað afbrigði
af ensku máli eg nefndu það Basic
English sem á Islenzku hefur verið
kallað stofnenska. í stofnensku'eru
aðeins 850 orð og 350 til vara, ef
svo mætti segja — orð, sem grípa
má til við sérstök tækifæri. Af þess
um 850 orðum eru 600 nafnorð, 150
atviksorð og 100 af öðrum orðflokk
um, þar af 18 sagnoýð, sem eiga áð
koma kerfinu í gang, eins og það er
orðað. Þetta á að hrökkva til þess að
segja flesta skapaða hluti, og verður
því ekki neitað, að tölurnar gætu
litið verr út.
Hvað skal þá segja um notkun
stofnensku í mæltu máli? Einkenni
stofnensku er það að umskrifa flesta
skapaða hluti. „Þýðingar“ á enskum
orðum eru svipaðar skilgreiningum í
ensk-enskum orðabókum. To plant
(að sá) er til að mynda to put a
seed in the ground (að láta fræ í mold
motor er þýtt sem machine giving
power, outcast (útskúfaður mað-
ur) sem person without house or
friends (maður án húss og vina).
Þannig mætti lengi telja, og iðulega
verða þýðingarnar á stofnensku bæði
lengri og stirðari en ofanskráð dæmi
gefa til kynna og stundum ónákvæm-
ar og jafnvel villandi sakir
takmörkunar orðstofnanna og
tilrauna til þess að stytta lengd
skilgreininga í nóf. Lýsingarorð
og reglulegar sagnir eru að
mestu lagðar fyrir róða, en aftur á
móti eru hjálparsagnir, einkanleaa to
be og to nave, notaðar 1 tíma og
ótíma. Til dæmis er to wasn (að þvo
sér) orðið að to have a wash. Ekki
fer þannig á milli mála, að stofu-
enskan lengir málið mjög verulega og
gerir það óþjálla en það var fyrir
og mjög erfitt hlýtur að vera að
halda til haga hinum fíngerðari blæ-
brigðum enskunnar. Hinn takmarkaði
orðaforði getur verið kostur fyrir þá,
sem ekkert kunna í ensku fyrir, en
gallarnir virðast býsna þungir á met-
unum.
Hver hefur þá orðið saga stofn-
ensku? Englendingar notuðu þetta
mál noklcuð í síðari heimsstyrjöldinni
og Winston Cnurchill var einn
þeirra, sem lýsti stuðningi við það.
Að lokinni styrjöldinni keypti brezka
ríkisstjórnin höfundarrétt að máli
þessu og notar það lítillega sem
hjálparmál í ýmsum opinberum til-
kynningum í nýlendum. Þá hefur eitt
hvað verið gefið út af bókum á
stofnensku, og virðast Englendingar
ætla að halda nokkurri tryggð við
hana. Má geta þess til gamans, að
í hinni gagnmerku bók Encyclopædia
Britannica er fjallað um stofnensku
á um það bil 3 blaðsíðum, en esper-
anto er afgreitt með örfáum línum
undir hinni almennu fyrirsögn ,.al-
heimsmál" (Universal Language).
Eins og nú horfir, virðist ekkert
benda til þess, að stofnenska verði
tekin upp sem alþjóðlegt hjálparmál.
Enska er það tungumál, sem mest
er notað í alþjóðasamskiptum og al-
þjóðlegum ráðstefnum, en fleiri eru
þeir, sem tala kínversku, og stór-
þjóðir eins og Rússar, Þjóðverjar og
Frakkar og þeir, sem mæla á jafn-
útbreiddar tungur og spænsku og
arabisku, eru að sjálfsögðu ekki á
þeim buxunum að láta sniðganga sín
tungumál. Á fundum Sameinuðu þjóð
anna geta fulltrúar valið um það að
hlýða á ræður á fimm tungumálum:
ensku, rússnesku, frönsku, spænsku
og arabísku. Virðist flest benta til
þess, að nú sé ekki síður þörf alþjóð-
legs hjálparmáls en áður var. Alþjóð-
lpgt hjálparmál getur verið af tvenn-
um toga: þjóðtunga eilegar þjóðtunga
í afbrigðilegri mynd og í annan stað
tilbúið mál, „planmál.“ Fjöllum þá
fyrst um það, hvernig fyrri flokknum
myndi reiða af.
Ef nefna ætti eitthvað, sem mælir
með upptöku þjóðtungu sem alþjóða-
máls, myndi það helzt, að þegar mæla
tugmilljónir eða hundruð milliónir
manna á tungur hinna ýmsu stór-
þióða, og þeim þyrfti þá ekki að
kenna neitt nýtt. En hvað um hina?
Hvernig myndi þeim sækjast nám 1
hinni útvöldu tungu? Vel má fallast
á skilgreiningu Þórbergs Þórðarson-
ar á þvi að læra útlenda tungu. Það
er að geta lesið hana, skilið hana,
htyri hana, talað hana og ritað hana
aí svipaðri lcikni og móðurmái sitt.
822
T í M 1 N N — SUNNUDAGSBLAÐ