Tíminn Sunnudagsblað - 25.09.1966, Blaðsíða 7

Og slíkt er ekki tekið út með sitj-
andi sældinni. Hér á landi er til að
mynda mikill fjöldi fólks, sem getur
lesið ensku á bók eftir áralangt nám,
en naumast munu þeir margir, sem
hafa til að bera svipaða leikni í mál-
inu og innbornir. Þó er enska tals-
vert skyld islenzku og ensk málfræði
getur ekki talizt flókin í samanburði
við flest önnur tungumál. En orða-
forðinn er ekkert smáræði: talið er,
að þekking á 60000 orðum sé lág-
mark til daglegrar notkunar. Enska
er tekin hér sem dæmi, af því að
hún er mest notuð tungumála í al-
þjóðasamskiptum, en aðrar þjóðtung
ur eru naumast öllu hentugri í þessu
skyni. Það myndi alltaf vera bil stað
fest milli hinna innbornu og þeirra,
sem ekki eiga tunguna að móðurmáli,
og myndu víst fáir telja slíkt æski-
legt. Að minnsta kosti hentar ekki
að nefna vígorð eins og jafnrétti og
bræðralag í sömu andránni. Þetta á
enn frekar við stofnensku en eigin-
legar þjóðtungur, því að hvaða Eng-
lendingur myndi vilja eyða tíma í
það að hugsa upo „rétra' leið til
misþyrmingar á móðurmáli sínu, þótt
hann ætti tal við útlendinga?
Það er því ástæða til þess að ætla,
að hugmynd um þjóðtungu sem al
þjóðamál geti aldrei náð fram að
ganga Tökum til dæmis mál tvcggja
mestu stórvelda heims, sem nú eru,
ensku og rússnesku. Er líklegt, að
Rússar séu ginnkeyptir fyrir upptöku
ensku sem alþjóðamáls eða Banda-
ríkjamenn og Bretar fyrir upptöku
rússnesku? Það hlýtur að teljast ólík
legt, og þarf ekkert kalt stríð til.
Fáar þjóðir mun fýsa að leggja nið-
ur móðurmál sitt, sem er einn veiga-
mestur þáttur í menningu hverrar
þjóðar. Verði þjóðtunga tekin upp
sem alþjóðlegt hjálparmál, er hætt
við því, að menning sú, sem sú tung-
an er hluti af, myndi þrengja sér all-
víða inn og útrýma mörgu því, sem
þjóðlegt er og gamalt og gilt. Er þá
sennilegt, að mörgum kotbóndanum
þætti þröngt fyrir dyrum. Slík menn-
ingarbarátta hefur sem kunnugt er
verið ofarlega á baugi á íslandi nú
á dögum hermannasjónvarps.
Þvi verður þannig naumast neit-
a'ð, að upptaka einhverrar þjóðtungu
sem alþjóðamáls myndi fela í sér
hið mesta misrétti. Á slíkt yrði aldrei
fallizt, meðan þjóðarmetnaður og
sjálfsvirðing þjóða er við lýði. Auk
þess gæti slík lausn naumast orðið
til frambúðar, því að hver sú þjóð,
sem hæst ber í valdabaráttu á jörðu
hverju sinni, myndi auðvitað telja
sína tungu sjálfkjörna til þess að
taka við forystuhlutverki. Því virðist
þessi möguleiki næsta ólíklegur til
framgangs.
Flestir munu viðurkenna, að ástand
það, sem nú ríkir í þessum efnum,
er ekki æskilegt, og mætti raunar
kallast ófremdarástand. Sakir þess
er miklum fjármunum á glæ kastað,
margs konar misskilningur skapazt
og óþægindi og vafstur af ýmsu tagi.
Ekki virðist líklegt, að lausn fáist
í náinni framtíð. En samt skulum
við leitast til að svara stuttlega þeirri
spurningu, hvort hugsanlegt sé, að
tilbúið tungumál geti leyst þennan
vanda.
Þegar tilbúin tungumál eru á dag-
skrá, er sjálfsagt að fjalla um esper-
anto, því að það hefur hlotið lang-
mesta útbreiðslu slíkra mála. Hér er
ekki tækifæri til neins samanburðar,
en ugglaust eiga önnur alþjóðamál
um margt sammerkt.við esperanto,
enda sum beint af því komin.
Kjarni esperantos er vissir orð-
stofnar, nálægt tveimur tugum þús-
unda að tölu. Eru þá orð í tækni-
og vísindamáli talin með. Nær allir
orðstofnar í esperanto eru komnir
úr Evrópumálum, og mjög margir
þeirra eru alþjóðlegir, eiga rót sína
að rekja til grísku og einkum latínu,
sem svo mjög hefur sett sinn svip
á tungumál Norðurálfu. Talið er, að
rösklega 60% af orðstofnum í espe-
ranto séu runnin af rómönskum mál-
um og heldur meira af afganginum
af slavneskum en af germöskum
stofni.
Orðstofnarnir eru kjarni málsins,
en 4000 slíkir duga til daglegrar notk
unar. Láta má á orðstofnana sem
hráefni, sem málið sjálft er unnið
úr. Tíu forskeyti og þrjátíu viðskeyti
eru i málinu, og unnt er að tengja
einhver þeirra við alla orðstofna, svo
að fram koma nýjar merkingar, ný
orð. Þekking á þessum forskeytum og
viðskeytum er þannig lykillinn að
esperanto, ef svo mætti segja. Sá lyk-
ill er allra meðfæri, og það eykur á
notagildi hans, að málfræði í espe-
ranto byggist á þeirri meginreglu, að
engar undantekningar séu til frá hin
um ýmsu reglum. Hver orðflokkur,
hver mynd sagna og svo framvegis er
ávallt táknað á hinn sama hátt: allar
endingar eru reglulegar. Hið sama
má segja um framburð, hver stafur
er ávallt borinn fram á sama hátt,
áherzla ævinlega á sama stað. Þann
ig mætti lengi telja, og það kemur
á daginn, að mestöll sú málfræði,
sem menn þurfa á að halda í espe-
ranto, kæmist fyrir á bréfspjaldi (sjá
ramma).
Unnt er að mynda fjölda orða upp
úr einum einasta orðstofni með því
að beita þeim reglum, sem gefnar
eru. Tökum til dæmis stofninn patr
í orðinu patro: faðir. Við getum búið
til orð eins og patrino (móðir, bo-
patro (tengdafaðir), bopatrino,
(tengdamóðir), gepatroj (foreldri),
prapatro (forfaðir), patra (föðurleg-
ur), patre (föðurlega), pacjo (pabbi).
Til þess að búa til fleirtölu og koma
fram þolfalli þarf einungis að bæta
við stöfunum j og n. Af þessu leið-
ir, að orðaforði sá, sem nauðsynlegur
er til fuilkomins valds á esperanto,
er ótrúlega lítill, en að sjálfsögðu
er það grundvallarskilyrði að kunna
málfræði og öll hjálparorð, sem svo
mætti kalla, út í yztu æsar. Þess verð-
ur og að geta, að í esperanto eru
engin orðtök eða föst orðatiltæki, sem
læra þarf sérstaklega til þess að fá
botn í merkinguna.
Hljómfegurð er afstætt hugtak, sem
erfitt er að fella dóm um, en fram-
burður í esperanto hlýtur að kallast
skýr, hver stafur er borinn fram og
lítil hætta á misheyrnum. Esperanto
kvað líkjast ítölsku mjög á að hlýða,
en ítalska er af ýmsum talin hljóm-
fegursta tungumál. En vitaskuld á
það við þetta efni sem önnur, að
hverjum þykir sinn fugl fagur. Enn
fremur má telja esperanto það til
kosta, að ekkert djúp er staðfest milli
framburðar og stafsetningar: öU orð
eru borin fram eins og þau eru skrif-
uð.
Hér hefur verið fjallað nokkuð um
uppbyggingu esperantos, og má vera,
að sumum lesendum þyki þetta ein-
hliða lofgerð. En hverjar eru þá
þær mótbárur, sem fram hafa kom-
ið gegn esperanto? Fyrst af öllu ber
að nefna þá, að tilbúin mál séu dauða
dæmd til aðþjóðlegrar notkunar. Á
það vitaskuld einnig við önnur „plan-
mál“ en esperanto. Því er haldið fram
að á þessum málum sé of mikill
gerviblær, enginn hugsi í r'auninni
á þeim, því að engin „esperantista-
þjóð“ eða neitt þvíumlíkt sé til, þau
skorti öll blæbrigði til nákvæmrar
túlkunar, þau séu leiðinlega einræn
í byggingu o.s.frv. Nokkuð mun hæft
í blæbrigðaröksemdinni. Orðin mal-
bona í esperanto getum við íslend-
ingar þýtt sem illur, slæmur, vondur
eða ógóður, eftir því sem við á, og
vissulega er merkingarmunur til stað-
ar, þótt lítill sé. En þá er því til
að svara, að esperanto er á engan
hátt beint gegn þjóðtungum — esper
antistar stefna ekki að því að út-
rýma neinu tungumáli, og það dregur
á engan hátt úr gildi esperantos sem
alþjóðamáls, þótt hin margslungnustu
bólunennlaverk, sem rituð eru á þjóð
tungunum, komist í sumum tilvik-
um ekki fullkomlega til skila á því.
Þess verður þó að geta, að þeir, sem
leiknir eru í því að tjá sig á espe-
ranto, geta orðað sama hlutinn á
marga vegu, og engar fastskorðaðar
reglur eru um orðaröð utan þeirra,
sem nauðsynlegar eru til þess að mál
verði ekki tvírætt. Og prófessor nokk-
ur í Oxford kvað hafa sagt um Ham-
letþýðingu dr. Zamenhofs, að hann
vissi enga, er tæki henni fram.
Enn fremur hefur esperanto verið
fundið til foráttu, að val og upp-
bygging orðaforðans hafi ekki tekizt
sem skyldi, gengið sé fram hjá ýms-
T I M I N N — SUNNUDAGSBLAÐ
823