Tíminn Sunnudagsblað - 25.09.1966, Blaðsíða 14

þeirra, að faðir þessara systkina sé
, sá Jón Austmann, sem helveginn
tróð, ásamt með þeim Reyijistaðar-
bræðrum. Allar sagnir, sem af honum
hafa borizt, benda til þess, að honurn
hafi verið margt vel gefið. Hann
virðist hafa verið karlmenni til afls
og áræðis og ófyrirlátssamur, við
hvern sem var að eiga. Gísli Konráðs-
son segir um hann: „Jón Austmann
var mikill fyrir sér, karlmenni mikið,
skapharður og óvæginn. Er talið, að
hann bætti lítið fyrir kotungum og
klausturlandsetum sumum." Hefur
þessi hlutdeilni hans ekki aflað
honum vinsælda meðal þessara skjól-
stæðinga þeirra Reynistaðahjóna.
Sé ættfærsla Benedikts rétt, var
Jón af hinni þrekmiklu Njarðvíkur-
ætt. Það er víst, að mjög hefur karl-
mennska fylgt niðjum Orms Jónsson-
ar, sem löngum var kenndur við Sauð
haga á Héraði. Þar bjó hann lengst.
Voru synir hans afrenndir að afli.
Hefur karlmennska og ratvísi verið
kynfylgja þessa ættstofns allt fram
á þennan dag. Þær sagnir lifðu í
Skagafirði fram á unglingsár mín,
að Jón hefði kvenhollur verið og dá-
læti Ragnheiðar á Reynistað hefði
að nokkru verið til annarra róta
rakið en atorku hans einnar og ráð-
snilldar, og-þo að þeim kostum hans
fuilmetnum. En hvað sem því líður
er víst, að Jon átti fullan trúnað
þeirra Reynistaðarhjóna, og þó fyrst
og fremst hennar, því að allar sagnir
hníga í þá átt, að hún hafi borið
mjög af Halldóri um skörungsskap
og hugrekki.
Jón virðist hafa komið við sögu
þeirrar skattheimtu, sem þau Reyni-
staðarhjón áttu yfir að ráða af hendi
landseta klaustursins. Benda hin til-
færðu ummæli Gísla til þess, að
honum hafi ekki verið hugstæðir
linkindarhættir, þegar landsetar áttu
í hlut. Gat sú andúð, sem Gísli gefur
í skyn, átt rætur að rekja til hvors
tveggja: Sárinda undan harðdrægni
og öfund yfir trúnaðinum. Enn má
benda á það, sem mikilvægast var:
Þau Reynistaðarhjón gera hann að
heiman sem aðalstuðningsmann
Bjarna sonar þeirra, við fjárkaupin.
Bjarni var að vísu nálægt tvítugu,
en trauðla fullþroska, enda óreyndur
til allra þeirra stórræða, sem þeim
félögum voru fengin til úrlausnar.
Allt bendir til þess, að Jóni hafi
verið nauðugt að hvika frá settu
marki. Dirfska hans hefur verið færð
honum til ámælis. Ekki verður því
neitað, að þar var teflt djarft. En
sé betur að gáð, liggur orsökin til
þess, að hann tapaði þessari djörfu
skák, í því, að hann hvíldi féð tveim
dögum of lengi í Hrunamannahreppi.
Svo skammt var þar milli feigs og
ófeigs. En um það virðist sögnum
j bera saman, að kapp Jóns hafi mestu
! ráðið um það, að lagt var á fjöllin.'
Og loks má benda á að það,. sem
rakið varð af slóð Jóns síðasta spölinn
bendir ótvírætt í þá átt, að honum
hafi þá hvorki brugðizt hugrekkið né
ratvísin.
Gísli Konráðsson tilfærir þessa
sögu til áréttingar þeirri ásökun
hans í garð Jóns er áður greinir:
„Þá bjó að Hryggjum Jón sterki
Þorsteinsson . . . höfðu þeir lang-
feðgar verið hin mestu hraustmenni
og flestir búið á Álfgeirsvöllum í
Skagafirði. Jón á Hryggjum átti ó-
megð og mátti fátækan kalla. Lagði
Jón Austmann það eitt sinn til, að
Jóni væri byggt út af Hryggjum,
kallaði vangoldna landskuld og bæri
það á hann. Jón á Hryggjum bauð
Austmanni í krók. En það er sagt, að
Austmann byði Jóni að glíma. En
fyrir því, að Ragnheiður, kona Hall-
dórs, var við, fórst það fyrir, að þeir
reyndu með sér, fyrir innilegan
bænastað hennar, því illt ætlaði hún
af leiða, ef þeir ættust við. Var Jón
á Hryggjum þó jafnan spaklyndur
kallaður, nema hann væri mjög ertur.
Ei varð heldur af því, að Jóni væri
út byggt, en ærin óvild var síðan
með þeim nöfnum.“
Ekki virðist ástæða til að vefengja
þessa sögu Gísla. Hryggir voru nytja-
rýrt fjallakot, sem gaf fátækum ó-
magamanni fárra kosta völ. Það er
því líklegt, að sök sú, er Austmann
bar á nafna sinn, hafi átt við rök að
styðjast. En tillaga hans um útbygg-
inguna bendir til harðdrægni af hans
hendi, þegar hann sat í skjóli þeirra
Reynistaðarhjóna. Gæti verið, að oft-
ar hafi það hent, að „hann bætti
lítið fyrir kotungum og klausturland-
setum sumum," svo sem áður segir.
Trúlegt er þvi, þótt Jón ætti svo
ríkan trúnað þeirra Reynistaðarhjóna
sem raun gaf vitni, hafi hann lítt
orðið harmdauði landsetum þeirra,
ef hann kom þar einn til álita.
Sumurin 1902 og 1903 var ég sam-
tíða konu, er Sigurbjörg hét, Skúla-
dóttir, bónda á Ögmundarstöðum,
Bergþórssonar. Ilún fæddist á
Ögmundarstöðum 1820 og ólst þar
upp til þroskaaldurs og /pví í “næsta
nágrenni við þetta sögusvið og að
sjálfsögðu með fólki, sem lifði þessa
atburði. Frá henni andaði mjög kalt
í garð Jóns Austmanns. Virðist mér
nú, að sá kali hafi verið arfur um-
hverfisins, sem gamla Sigurbjörg
flutti með sér til leiðarloka. En hvað
sem þvi líður, eru þau allt annað en
hlýleg, eftirmæli Jóns á Hryggjum,
þau er hann mælti, að sögn Gísla
Konráðssonar, þegar Ragnheiður á
Reynistað spurði, hvað hann hyggði
um menn sína. Svaraði hann því:
„Eigi veit ég það, en það hygg ég,
að Jón Austmann sé kominn til and
skotans."
Það bendir því margt til, að Jón
Austmann hafi ekki átt almennum
vinsældum að fagna um Skagafjörð.
En siðustu fregnirnar, sem af honum
bárust sanna hugrekkið og karl-
mennskuna.
Reynistaðarhjón efndu til fjöl-
mennrar leitar að líkum þeirra sona
sinna sumarið 1781. Þótt leitarmenn
yrðu einskis vísari um afdrif þeirra,
komu þeir á slóð Jóns Austmanns.
Gísli Konráðsson segir: „Maður hét
Jón Ólafsson frá Dúki í Sæmundar-
hlíð. Hann fann hest Jóns Austmanns
1 kvísl þeirri er Beljandi heitir, eður
í feni við hana, aðrir telja það við
kvísl þá, er Þegjandi er kölluð,
falla þær báðar ofan í Blöndu. Ætluðu
menn, að þar hefði Jón hleypt í
hestinum, því skorið var á gjarðirn-
ar og reiðtygin á þúfu skammt frá
en skorið var á háls hestinum og
höfði hans stungið undir bóg honum.
Var hann þá svo langt kominn
norður á fjöllin, að líkindi voru á,
að hann fengi 'náð til byggða, ef
honum yrði eigi annað að meini.
Hafa menn því til getið, að annað
tveggja drukknaði hann í Beljandi
eða Þegjandi, nema hann týndist í
Blöndu, en skemmst var þaðan ofan
á Bug í Húnaþingi. Varð það og síðar,
að grasakona sú, er Ingibjörg hét,
Bjarnadóttir frá Grófargili í Skaga-
firði, fann mannshönd í bláum vettl-
ingi við Blöndu. Ætluðu menn hana
af Jóni Austmann — væri og fanga-
mark hans í þumlinum, að því er
sagt hefur verið.“
Um þau Jón á Dúki og Ingibjörgu
á Grófargili, sem fundu þessar minjar
um Jón Austmann, er fátt vitað, svo
að víst sé. Jón Ólafsson bjó
á Dúki um skeið — óvíst.hve lengi —
og andaðist þar 1785. Óvíst mun um
kvonfang hans eða afkomendur. Líku
máli gegnir um Ingibjörgu á'Grófar-
gili. Kirkjubækur Glaumbæjarpresta-
kalls frá þessum árum eru mjög í
molum. Munu enda ekki til fyrr en
1784. Ólafur Andrésson, bóndi í Vala-
dal um langt skeið, var þríkvæntur.
Fyrsta kona hans hét Ingibjörg
Bjarnadóttir. Þau munu hafa gifzt
vorið 1785. En hún lézt vorið 1788,
aðeins 28 ára að aldrl. Óvíst mun
um ætt heiinar, er hér gæti verið
um sömu konuna að ræða. Þetta mun
vera eina konan með þessu nafni,
sem finnanleg er þar í hinu nánasta
umhverfi á þessu árabili. Þau munu
ekki hafa eignazt barn, sem náði
þroska.
III.
Þessi saga Gísla er í rauninni hið
eina, sem á er að byggja um afdrif
Jóns Austmánns. Espólín hefur hana
að vísu, en þar er hún í engu fyllri,
enda munu báðar runnar frá sömu
heimildum: sögusögnum samtíðar-
manna. Frásögn Gísla er að því leyti
fyllri, að hún nafngreinir þá menn,
er fundu þessar leifar af Jóni.
830
T í M I N N — SUNNUDAGSBLAÐ