Tíminn Sunnudagsblað - 02.05.1971, Blaðsíða 18

EINAR SIGURFINNSSON:
/ MEDALLANDI
UM1920-1925
BÆJATAL OG STUTT LANDSLAGSLÝSING
Stefán Hannesson, er bjó lengi
að Hnausum, fæddist þar og ólst
upp. Hann dó 1927. Hann var
minnugur og greinagóður maður
og gaf mér nokkuð glöggar upp-
lýsingar um eyðibýli á MeðallandL
Læt ég skýrslu hans koma hér, en
bæti inn í því, sem ég man eða
hef sagnir um. Á sumt hefur ver-
ið minnzt áður.
Stefán segir:
„Ég byrja á Syðri-Steinsmýri,
þar voru sex býli, en eru nú tvö.
Þá er Kumli, sem hefur verið í
suðvestur af Efri-Fljótum, en lagð-
ist í eyði snemma á öldum. Smá-
býli hefur verið milli Hnausa og
Feðga, en er ókunnugt um, hvað
það hét. Þá vík ég að höfuðbólinu
Skarði. Undir það lágu fjórar til
fimm hjáleigur. Sauðholt í suðsuð-
austri, Kvíholt skammt austur frá
staðnum, Staðarholt í suðvestur,
Langholt stóð uppi í melabrúninni
í norðvestur.
Um húsaskipun á Skarði veit
ég ekki annað en það, sem ég hef
ráðið af bæjarstæðinu. Ég skoðaði
það eitt sinn með mér eldri og
vitrari manni. Sýndist okkur, að
þar hefði verið grafreitur fram af
bæjarhúsunum, en ekki gátum við
séð merki um kirkju. Að austan
verðu við Beraflóð var bærinn
Slýjar og þar nokkuð austar
Strandarholt. Þar hefur ekki verið
byggð síðan um eld.
Nú ætla ég að hverfa austur 1
Sjávarmela, þar voru fornu Slýjar
og hefur verið stórjörð. Þaðan til
norðvesturs voru fomu Hnausar
(þessi bæiarstæði munu hafa eyðzt
um sama leyti). Nokkru norðaust-
ar en fornu Hnausar hefur komið
upp bæjarstæði fyrir skömmu,
SÍÐARI HLUTI
sem haldið er að hafi verið Sel-
krókur. Fyrir tæpum hundrað ár-
um fannst bæjarstæði í leirunni
fyrir norðan Fljótaþúst. Þar er tal-
ið, að Selkrókur hafi verið fyrst.
Gömlu Oddar voru tvíbýlisjörð.
Undir Odda lagðist Helguþúst, sem
var fyrir sunnan Breiðuleiru. í
norðaustur frá Oddum voru Eiríks
staðir, þeir fóru í eyði um Skaft-
árelda. í norðvestur frá Oddum
voru gömlu Grímsstaðir, þar voru
sex, stundum átta, búendur (þetta
bæjarstæði hefur sézt greinilega
til þessa, er hér um bil í háaust-
ur frá Kotey). Síðar voru Gríms-
staðir byggðir fyrir ofan Leiru og
stóðu þar fram á aldamót. Tveir
bæir, almennt kallað á Rofunum,
og hinn þriðji Hali, lögðust í eyði
fyrir sandfok um aldamótin. í vest-
út-norður af Grímsstöðum gömlu
er +ali5. að Háamelskirkja hafi
staðið. Ósabakki fór í eyði um
miðja sextándu öld. Á Ósi var
byggð, veit ekki hve lengi. Ós var
í norðvestur frá Grímsstöðum, en
úr þeirri jörð hefur verið byggð-
ur Skurðbær, því mýrarstykkið
fyrir austan Koteyjarkíla, sem nú
er kallað Skurðbæjarmýri, hét áð-
um Ósmýri. Á Skurðbæ voru tveir
bændur oge inn til tveir húsmenn.
Bæimir stóðu í norðvestur frá
Grímsstöðum og Rofum á suður-
bakka skurðsins gegnt Ytri-Lyng-
um. Þeir eyddust um aldamót.
Austm* af Skurðbæ, norður af
Grímsstöðum, var um tíma byggt
ból, Lyngabakkar, sem var fram-
haldsbyggð af Eystri-Lyngum.
Vestast í landi Óss eða Skurðbæj-
ar var lengi, og nokkuð fram á
þessa öld, smábýli, sem hét á Auðn
um. Þar austur af var annað smá-
býli, Svæður — var fá ár í ábúð.
í suður frá Auðnum var Klauf —
fyrrum er talið, að þar hafi verið
þrjú býli, en síðast var þar einn
bær, sem fór 1 eyði upp úr 1880.
f leirunni fyrir sunnan Klauf er
talið, að hafi verið Einarsklauf og
Oddsklauf".
Á þessa leið skrifar Stefán Hann-
esáon (aðeins smáinnskot frá mér).
Norðan við Klaufarrústirnar er
Klaufarkvísl, þar voru lengi blá-
stararflóð, djúp og grasmikil, en
hafa smátt og smátt fyllzt af sandi.
Fyrir vestan Klaufarkvísl og Ós-
mýri eru Koteyjarkílar og vestast
Kílalækur.
í vestur frá Klauf er bæjarrúst,
sem heitir Borg, mun hafa verið
húsmennskubýli frá Kotey, þar
norðan við eru Borgarblár og
Borgarhólmar.
Það er augljóst, að Meðalland
hefur verið stórt og fjölbyggt hér-
að fyrr á öldum, grasi vaxið næst-
um að sjá fram. Það sanna bæ a-
rústir, sem fundizt hafa á söndun-
um. Svo hefur sandur farið að
fjúka frá ströndinni og vötnum,
sem hafa borið sand frá jöklum
og eldfjöllum, og smátt og smátt
eyðilagt graslendið. Bæir hafa
þannig lagzt í eyði, sumir verið
fluttir og reistir annars staðar í
landareigninni. Sandauðnin stækk-
ar og þrengir að graslendinu, vötn
og lækir stíflast og breyta um far-
vegi.
En náttúran er starfsöm. Nýr
gróður festir rætur og grastoppar
myndast og færast út. Hið þrótt-
mikla melgras breiðist um sand-
ana. Þar koma hólar og haugar,
og þar þroskast melurinn og sáir
sér í allar áttir. Hans löngu ræt-
ur binda sandinn og bjóða öðrum
gróðri lífsskilyrði. Þessir sandhól-
ar heita melakollar, stórar sand-
hæðir heita melaöldur. Og melur-
inn var brauðgjafi íbúanna og
blaðkan ein hin bezta beitarjurt.
Á allbreiðu belti nær sjónum
vex melurinn ekki og veldur því
ef til vill sjávarselta í sandinum og
loftúðanum. En þar grær önnur
jurt, sand- eða fjöruarfi, svo að
sandauðnin verður algræn nokkr-
ar vikur að sumrinu. Sauðfé sæk-
ir mjög í þessa jurt og fitnar svo á
stuttum tíma, að varla sést jafnfeitt
kjöt og af arfafé. Stundum var
fjöruarfi reyttur og gerður af
mannamatur, þótti hollur og nær-
andi.
Sums staðar hefur gras náð að
festa rætur og jafðvegur myndazt,
svo að komnar eru slægjur, þar
sem áður var auðn. Hefur þessi
víxlþróun gengið um liðnar aldir,
378
TÍMINN
SUNNUDAGSBLAÐ