Morgunblaðið - 09.05.2004, Blaðsíða 14
14 SUNNUDAGUR 9. MAÍ 2004 MORGUNBLAÐIÐ
V
ið hjálpum fólki að
komast yfir áföll af
völdum pyntinga og
stríðsátaka. Sumir
hafa orðið fyrir
hræðilegu ofbeldi,
t.d. hefur fjöldinn all-
ur af bosnískum konum af múslímsk-
um uppruna leitað til okkar vegna
nauðgana í Bosníustríðinu. Hljóðar
hefur verið farið með kynferðislega
misbeitingu gagnvart körlum á op-
inberum vettvangi. Hingað koma
karlar nánast búnir að þegja sig í hel
yfir hræðilegri lífsreynslu sinni í
búðum fyrir stríðsfanga í Bosníustr-
íðinu. Kynferðislegt ofbeldi gagn-
vart körlum er algjört tabú í samtím-
anum,“ segir Barbro O’Connor,
félagsráðgjafi á meðferðarstofnun
Rauða krossins í Málmey fyrir fórn-
arlömb pyntinga og stríðsátaka, og
tekur fram að fjölmörg dæmi séu um
að körlum hafi verið nauðgað í fanga-
búðum í Bosníustríðinu. Karlar hafi
verið neyddir til að hafa í frammi
ýmsa kynferðislega niðurlægjandi
tilburði hverjir gagnvart öðrum –
jafnvel feður gagnvart sonum sínum.
Flestir frá Írak
Samstarfsmennirnir Barbro og
Mehrdad Arabab segja að Rauði
krossinn reki 5 meðferðarstofnanir
fyrir fórnarlömb pyntinga og stríðs-
átaka í Svíþjóð. „Meðferðarstofnun-
in í Málmey hóf starfsemi sína árið
1988,“ rifjar Barbro upp. „Flestum
er vísað hingað af sálfræðingum, fé-
lagsþjónustunni og skólum. Aðrir
eða upp undir 40% leita til okkar að
eigin frumkvæði. Orðið berst á milli
fólks af sama uppruna, t.d. er ekki
óalgengt að flóttafólk frá Bosníu
frétti af okkur í gegnum landa sína
frá Bosníu. Flestir skjólstæðingar
okkar voru einmitt frá Bosníu til að
byrja með og allt til ársins 1993.
Núna kemur meirihlutinn frá Írak
auk fjölmennra hópa frá Íran,
Afganistan, Kosovo og Bosníu.“
Hvað vinna margir hérna?
„Við erum 11 talsins, 5 sálfræðing-
ar, 2 sjúkraþjálfar, 2 félagsráðgjafar
og læknir og ritari í hálfu starfi hvor.
Við sinntum um 380 manns á síðasta
ári. Samtals urðu komurnar um
7.000 á árinu. Núna eru um 230
manns í meðferð hérna. Að jafnaði
kemur fólk tvisvar sinnum í viku, þ.e.
í annað skiptið í samtalsmeðferð og
hitt skiptið í sjúkraþjálfun. Lang-
flestir eru á bilinu eitt til eitt og hálft
ár í meðferð. Ef tilfellin eru erfið get-
ur meðferðin tekið allt upp í tvö og
hálft ár. Örfáir þurfa ekki að koma
hingað nema í nokkur skipti.“
Svefnvandamál algeng
„Langflestir fara í gegnum ein-
hvers konar viðtalsmeðferð. Ekki er
heldur óalgengt að fólk kvarti um lík-
amleg einkenni. Fólk er sent í lækn-
isskoðun í einni af fyrstu heimsókn-
unum. Læknirinn kannar líkamlegt
ástand manneskjunnar og fer í gegn-
um hvað hefur verið gert til að hjálpa
henni áður. Svefnvandamál eru al-
geng meðal skjólstæðinga okkar hér.
Sumir hafa ekki sofið eðlilegum næt-
ursvefni í áraraðir. Svefntruflanir
auka enn á andlega vanlíðan fólks í
tengslum við áfallið,“ segir Barbro.
„Hátt hlutfall hópsins er þunglynt og
sumir þurfa á blandaðri meðferð að
halda, þ.e. andlegri og lyfjameðferð.“
Er ekki lykilatriði í viðtalsmeð-
ferðinni að fólk rifji atburðarás
áfallsins upp?
„Jú, en ekki endilega alla – alveg í
upphafinu. Við byrjum venjulega á
því að hjálpa fólki að endurheimta
eins konar grundvallartraust, t.d.
gagnvart eigin lífi og öðru fólki –
þ.m.t. Svíum,“ svarar Mehrdad
glettinn í bragði. „Eftir að því er lok-
ið reynum við að fá fólk til að tala um
áfallið. „Viðbrögð fólks við því eru af-
ar mismunandi. Sumir treysta sér
ekki til að tala um hvað gerðist nema
með mjög almennum orðum alveg í
upphafi. Aðrir eru orðnir svo vanir
að segja frá atburðarásinni að frá-
sögnin er löngu hætt að snerta sálar-
líf þeirra nokkuð. Atburðarásin er
orðin hluti af persónulýsingum við-
komandi. Rétt eins og stríðsfangi
gefur frá sér grundvallarupplýsing-
ar við yfirheyrslu greinir fólkið frá
nafni, númeri og svo kemur lýsingin
á áfallinu með vélrænum hætti í kjöl-
farið. Frásagnir af þessum toga veita
viðkomandi enga hjálp. Með svona
frásögn er fólk miklu fremur að
segja: Ég er hérna – getur þú séð
mig?“
Upplifunin bútuð niður
„Við reynum yfirleitt að fá fólk til
að fara í gegnum atburðarásina og
meðfylgjandi tilfinningar í smá-
skömmtum. Þá er auðveldara að
búta niður upplifunina og takast á við
tilfinningarnar. Margir hafa áður
reynt að vinna sjálfir úr erfiðleikun-
um með því að trúa öðrum fyrir allri
atburðarásinni í smáatriðum og orð-
ið fyrir öðru áfalli í kjölfarið.
Skammturinn hefur einfaldlega ver-
ið of stór.“
„Ég er sammála Mehrdad,“ grípur
Barbro inn í. „Við lok meðferðarinn-
ar er gott að skjólstæðingarnir geti
rifjað atburðina upp. Ef farið er of
geyst í upphafi getur skapast hætta
á að viðkomandi verði fyrir öðru
áfalli. Með sama hætti er mikilvægt
að byrja á því að skapa traust milli
aðila í meðferðinni. Annars geta
komið upp hugsanir hjá skjólstæð-
ingnum eins og: Ef ég segi þér hvað
gerðist – trúir þú mér þá? Ef ég segi
þér hvað gerðist – færi ég þá ekki
bara vanlíðan mína yfir á þig?
Eins og þú heyrir förum við í
gegnum mörg þrep í samtalsmeð-
ferðinni. Meðfram henni fer oftast
fram sjúkraþjálfun – svokölluð „ba-
sic body awareness“-meðferð. Með-
ferðin var þróuð í Noregi og hefur
skilað góðum árangri víða um heim.
Markmiðið er að fá viðkomandi til að
upplifa líkamann á jákvæðan hátt í
þeim tilgangi að vinna gegn nei-
kvæðri eldri upplifun. Meðferðin
hefst venjulega á meðferð í heitum
böðum og nuddi. Smám saman fer
svo fólk að gera æfingar sjálft.“
Ungt fólk í forgangi
„Núna eru skjólstæðingar okkar
40% konur og 60% karlar,“ segir
Barbro og rifjar upp að karlar hafi
verið í miklum meirihluta allra
fyrstu árin. „Algengt var að ungir
karlar frá löndum eins og Írak leit-
uðu til okkar í tengslum við pólitísk-
ar ofsóknir og stríðsátök fyrstu árin.
Eftir að Bosníustríðið skall á fór al-
mennum borgurum fjölgandi. Meiri-
hluti flóttamannanna frá Bosníu er
af íslömskum uppruna. Serbar og
Króatar hafa verið í miklum minni-
hluta.
Við höfum stundum unnið með
fólki í hópum, t.d. konum, körlum,
fórnarlömbum nauðgana, þátttak-
endum í bardögum, hælisleitendum
og ungu fólki á aldrinum 16 til 26 ára.
Sá hópur hefur sérstakan forgang
því að hann verður svo oft út undan
innan hefðbundna heilbrigðiskerfis-
ins,“ heldur Barbro áfram og bætir
við að oft sé „listþerapía“ fléttuð inn í
hópmeðferðir. „Hópmeðferð hefur
gefist sérstaklega vel meðal flótta-
manna frá Bosníu. Bosníufólkið er
miklu óhræddara að tjá sig heldur en
fólk frá ýmsum öðrum löndum, t.d.
eru Írakarnir oftast hræddir að tjá
sig af gamalgrónum ótta við að eiga
yfir höfði sér hefnd sérsveita írösku
lögreglunnar.“
– Eruð þið með börn í meðferð?
„Við fórum að bjóða upp á fjöl-
skyldumeðferðir árið 1994. Tveimur
árum síðar urðum við að hætta því að
bjóða upp á þjónustuna því að við
höfðum ekki efni á því að kosta fjöl-
skylduteymið lengur. Starfsemin
leið þó ekki undir lok því að hópurinn
var ráðinn til barna- og unglingageð-
deildar við sjúkrahús annars staðar í
borginni. Ef foreldrar með börn leita
til okkar getum við því haldið áfram
að vísa á hópinn.“
Lögreglustjórinn nauðgari
Barbro segir ekki óalgengt að
bosnískar konur segi eiginmönnum
sínum ekki frá því að þeim hafi verið
nauðgað í stríðinu. „Konurnar eru
hræddar og ráðvilltar og vita ekki
hverjum þær eiga að treysta. Þær
þora ekki að segja frá hvað gerðist af
ótta við að verða hafnað af samfélag-
inu – manninum sínum. Sumum hef-
ur verið nauðgað á heimaslóðunum
af mönnum með grímu yfir andlitinu.
Nauðgararnir gætu verið nágrannar
eða bekkjarfélagar. Einni konunni
var nauðgað af lögreglustjóranum í
bænum. Af eðlilegum ástæðum gátu
þessar konur ekki hugsað sér að
snúa aftur á heimaslóðirnar þegar
flóttamönnum frá Bosníu var vísað
aftur heim eftir stríðið á árunum
1999 og 2000.“
– Ef bosnísk kona í hópi hælisleit-
anda segir í fyrsta skipti frá því að
henni hafi verið nauðgað í Bosníu-
stríðinu á meðferðarstofnuninni hafa
þá þessar nýju upplýsingar einhver
áhrif á hælisumsóknina?
„Ný vitneskja um að konu hefði
verið nauðgað í heimalandinu hafði
jákvæð áhrif á hælisumsókn fyrir
nokkrum árum. Hins vegar hefur
slíkt ekki haft nokkur áhrif síðustu
tvö árin. Þú getur rétt ímyndað þér
hvað þessum konum hefur liðið illa
að vera neyddar til að flytja aftur til
baka á slóðir kvalara sinna. Sumar
óttast líka hefnd eiginmanna sinna
gagnvart nauðgurunum ef þeir eru
þekktir og búa enn á heimaslóðun-
um. Tilfinningar fólks gagnvart
glæpum eins og nauðgun eru jafnvel
enn heitari þar en hér.“
Manneskjur mætast
Mehrdad og Barbara segja að þótt
ófáar konur frá Bosníu hafi leitað til
meðferðarstofnunarinnar vegna
nauðgana megi ekki gleyma því að
karlar hafi orðið fórnarlömb kyn-
ferðisofbeldis í Bosníustríðinu. „Við
höfum í hópastarfinu stefnt saman
fórnarlömbum kynferðisofbeldis af
báðum kynjum,“ segir Mehrdad. „Að
mæta manneskju og komast að því
að hún hefur upplifað kynferðislegt
ofbeldi með svipuðum hætti og mað-
ur sjálfur þó hún sé af öðru kyni er
stórt skref. Að ná svona að mæta
manneskjum sem manneskju algjör-
lega óháð kyni er í raun mögnuð upp-
lifun. Við höfum jafnvel gengið
lengra því að við höfum vikið út frá
þeirri meginreglu okkar að setja
saman hóp fólks með svipaða reynslu
að baki en sitt móðurmálið hvorn,
þ.e. persnesku og spænsku. Þessi
hópur náði með aðstoð tveggja túlka
að samsama reynslu sína upplifun
fólks frá fjarlægu heimshorni. Þótt
atburðarásin væri ekki nákvæmlega
eins voru engu að síður ótrúleg lík-
indi með því hvernig fólk upplifði at-
burðinn, leið í kjölfarið og taldi að
áfallið hefði breytt lífi sínu.
Þessi hópvinna var afar áhrifarík,
bæði fyrir fólkið og okkur starfs-
mennina.“
Gleymist aldrei
– Eltir ekki svona sársaukafull
lífsreynsla fólk alla ævi?
„Skjólstæðingar mínir biðja mig
stundum um að láta sig gleyma. Ég
svara því alltaf að ég geti aldrei látið
þá gleyma – aðeins hjálpað þeim að
muna atburðina á nýjan hátt.
Sjáðu til,“ segir Mehrdad. „Við
manneskjurnar búum yfir tvenns
konar minni. Annað minnið er
skammtímaminni, beintengt tilfinn-
ingum okkar og sálarlífi. Á meðan
okkur dreymir færir heilinn minn-
ingarnar yfir í langtímaminnið.
Vandamálið er að við stóru áföllin
verður draumurinn svo átakanlegur
að viðkomandi vaknar og hindrar þar
með yfirfærsluna yfir í langtíma-
minnið. Manneskjan þarf að ná því
að aftengja tilfinningar sínar atburð-
inum með því að segja frá atburða-
rásinni í traustu andrúmslofti. Smám
saman ætti hún svo í framhaldi af því
að geta endurupplifað/sagt frá at-
burðunum án þess að allar tilfinning-
arnar komi um leið upp á yfirborðið.
Ég skal skýra hvað ég á við með
dæmi. Ef ég segi þér að ég hafi orðið
vitni að því að 8 ára gamall sonur
minn hafi dáið í umferðarslysi fyrir
10 árum tryðir þú mér þá?“ spyr Me-
hrdad.
„Já,“ svarar blaðamaður.
„Allt í lagi,“ heldur hann áfram.
„Ef ég segi að sami atburður hafi átt
sér stað í morgun – trúir þú mér þá?“
„Nei, þú lítur ekki út fyrir að vera
nýbúinn að missa son þinn.“
„Ég er segja þér frá sama atburð-
inum. Eini munurinn er að af því að
engar tilfinningar fylgja frásögninni
gæti ég verið að rekja atburði úr
langtímaminninu í fyrra skiptið.
Ef sonur minn hefur dáið í umferð-
arslysi, þó dauðsfallið hafi átt sér
stað fyrir 25 árum, get ég alltaf fram-
kallað allar tilfinningar mínar á
þeirri stundu. Hins vegar fylgja til-
finningarnar ekki ósjálfrátt með eins
og rétt eftir atburðinn. Með með-
ferðinni stuðlum við í raun að því að
aðskilja upplýsingarnar frá tilfinn-
ingalífinu. Þar með hefur takmarki
okkar verið náð.“
– Þetta gerist venjulega með tím-
anum – ekki satt?
„Jú, í tengslum við þekkt áföll sem
samfélagið vinnur úr með ákveðnum
hætti. Ef áföllin eru svo sársaukafull
að manneskjan getur ekki tekist á
við þau sjálf og umhverfið oft ekki
heldur er þörf fyrir meiri hjálp, t.d.
eins og við veitum hérna.“
Ég varð fyrir sprengjuárás … pyntingum …
misnotkun … nauðgun … sá vin/ættingja/
maka sprengdan í loft upp. Skjólstæðingar
meðferðarstofnunar Rauða krossins í Málmey
fyrir fórnarlömb pyntinga og stríðsátaka sækja
þangað af ólíkum ástæðum. Anna G. Ólafs-
dóttir heimsótti meðferðarstofnunina til að
fræðast um starfsemina hjá félagsráðgjöfunum
Barbro O’Connor og Mehrdad Arbab.
Reuters
Margir eiga um sárt að binda eftir borgarastríðið á Balkanskaga, ekki síst konurnar sem sumar sættu misþyrmingum.
Morgunblaðið/Anna G. Ólafsdóttir
Mehrdad Arbab og Barbro O’Connor hjálpa fórnarlömbum pyntinga og stríðs-
átaka í meðferðarstofnun Rauða krossins í Málmey.
ago@mbl.is
Kynferðis-
ofbeldi
gegn körl-
um tabú