Lesbók Morgunblaðsins - 25.01.2003, Síða 3

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 25. JANÚAR 2003 3
N
ÝLEGA féll hæstarétt-
ardómur (nr. 328/2002)
yfir Ingólfi Guðmunds-
syni fyrir brot gegn 95.
grein almennra hegn-
ingarlaga þar sem seg-
ir: „Hver, sem op-
inberlega smánar
erlenda þjóð eða erlent ríki, æðsta ráða-
mann, þjóðhöfðingja þess, fána þess eða
annað viðurkennt þjóðarmerki, fána Sam-
einuðu þjóðanna eða fána Evrópuráðs, skal
sæta sektum eða fangelsi allt að 2 árum.“
Ingólfur hafði unnið það til saka að varpa
bensínsprengju á aðsetur bandaríska sendi-
herrans. Hann var dæmdur til að greiða
250.000 króna sekt en dúsa að öðrum kosti
34 daga í fangelsi. Mér þykir þetta svo sem
ekkert of þungur dómur fyrir að kasta
bensínsprengju í hús og raunar finnst mér
að það ætti líka að dæma Ingólf og sam-
verkamenn hans til að greiða viðgerðir á
húsinu ef það hefur skemmst af þeirra völd-
um. Hins vegar er undarlegt að hann skuli
hafa verið dæmdur fyrir að smána erlent
ríki. Hvernig dóm hefði hann hlotið ef hann
hefði ekki kastað sprengjunni í sendiráð
heldur í heimili einhvers Íslendings?
Hvers vegna skyldu önnur lög ná yfir þá
sem kasta sprengju í sendiráð en þá sem
kasta sprengju í venjulegt íbúðarhús?
Vissulega er mikilvægt að vernda sendi-
menn erlendra ríkja gegn ofbeldi og
tryggja friðhelgi þeirra. En Ingólfur var
ekki dæmdur fyrir tilraun til árásar eða
hótun um ofbeldi, heldur fyrir að smána er-
lent ríki.
Ef ákvæðið í 95. grein almennra hegning-
arlaga, sem vitnað var til hér að ofan, þýðir
að það geti út af fyrir sig verið saknæmt að
tjá fyrirlitningu sína á erlendu ríki þá vant-
ar nokkuð á að hér á landi sé fullt tjáning-
arfrelsi. Þetta frelsi er raunar takmarkað af
fleiri ákvæðum sömu laga, t.d. því sem segir
í 233. grein þeirra: „Hver sem með háði,
rógi, smánun, ógnun eða á annan hátt ræðst
opinberlega á mann eða hóp manna vegna
þjóðernis þeirra, litarháttar, kynþáttar,
trúarbragða eða kynhneigðar sæti sektum
eða fangelsi allt að 2 árum.“ Þetta felur t.d. í
sér að það geti verið refsivert að hæðast að
trúarbrögðum, eins og kannski spíritisma
eða ásatrú.
Fyrir nokkru dæmdi hæstiréttur (dómur
nr. 461/2001) Hlyn Frey Vigfússon fyrir
brot gegn þessu ákvæði. Sök hans var sú að
hafa sagt í viðtali, sem birtist í DV hinn 17.
feb. 2001: „Það þarf engan snilling eða
erfðafræðivísindamann til að sýna fram á
hver munurinn er á Afríkunegra með prik í
hendinni eða Íslendingi. Vestrænar þjóðir
vorkenna Afríkubúum mjög mikið en þeir
búa þarna í gróðursælustu álfu heims og
gætu framleitt sex sinnum meira af mat en
þeir þurfa ef þeir nenntu því. Við búum hér
á grjóthnullungi, höfum ekkert nema fisk-
inn og klakann og höfum það bara stórfínt á
meðan þeir nenna ekki að berja af sér flug-
urnar.“ Hlynur var dæmdur til að greiða
100.000 krónur í sekt en sæta ella fangelsi í
20 daga. Hann var ekki dæmdur fyrir að
bera lognar sakir á tiltekna einstaklinga og
ekki heldur fyrir að ógna öryggi manna með
villandi upplýsingum. Sök hans var sú ein
að lýsa þeirri skoðun að Íslendingar hafi yf-
irburði yfir sumar aðrar þjóðir.
Hugsum okkur að erlent ríki geri eitt-
hvað sem mér mislíkar stórlega (t.d. loft-
árás á annað ríki) og mér hitni í hamsi yfir
þessu og hafi uppi stóryrði á opinberum
vettvangi (segi til dæmis að íbúar ríkisins
séu fífl og trúarbrögð þeirra heimskuleg) og
leggi áherslu á mál mitt með því að smána
viðurkennt þjóðarmerki (kasti t.d. skemmd-
um tómat í mynd af þjóðhöfðingja þess). Ef
ég fer offari í þessum málflutningi verð ég
mér til skammar. Kannski hættir einhver
við að bjóða mér í afmælið sitt. Það þyrfti
heldur ekki að vera neitt óeðlilegt þótt
stuðningsmenn eða fulltrúar ríkisins svör-
uðu mér fullum hálsi og reyndu jafnvel að
gera mig hlægilegan. En af greinum númer
95 og 233 í almennum hegningarlögum má
ráða að löggjafinn telur þetta ekki duga
heldur heimtar að ég sæti sektum eða fang-
elsi allt að 2 árum. Það er kannski eins gott
fyrir mig að ég sagði ekkert verulega ljótt
um kínverska kommúnista þegar for-
sprakki þeirra kom hingað í heimsókn og
falun gong-iðkendur voru stöðvaðir á Kefla-
víkurflugvelli. Ætli ég hefði þá ekki bæði
smánað erlent ríki og ráðist á trúarbrögð
öldunganna í Beijing.
Getur svona skerðing á málfrelsi sam-
rýmst stjórnarskránni? Ákvæði hennar um
þetta efni er í 73. grein þar sem segir: „Allir
eru frjálsir skoðana sinna og sannfæringar.
Hver maður á rétt á að láta í ljós hugsanir
sínar, en ábyrgjast verður hann þær fyrir
dómi. Ritskoðun og aðrar sambærilegar
tálmanir á tjáningarfrelsi má aldrei í lög
leiða. Tjáningarfrelsi má aðeins setja skorð-
ur með lögum í þágu allsherjarreglu eða ör-
yggis ríkisins, til verndar heilsu eða siðgæði
manna eða vegna réttinda eða mannorðs
annarra, enda teljist þær nauðsynlegar og
samrýmist lýðræðishefðum.“
Þetta ákvæði stjórnarskrárinnar er frem-
ur máttlaust og útilokar ekki að tjáning-
arfrelsi sé verulega skert. Í nafni allsherj-
arreglu, heilsu og siðgæðis er t.d. hægt að
banna æði margt. Erfitt er að spá um
hvernig dómstólar túlka fyrirvarana um að
skorður við málfrelsi verði að vera nauðsyn-
legar og samræmast lýðræðishefðum. Texti
stjórnarskrárinnar útilokar ekki að nánast
hvaðeina sem meirihluti Alþingis telur mik-
ilvægt sé í senn nauðsynlegt og í samræmi
við lýðræðishefð. Hvað ef í ljós kemur að
fréttir um eitthvað sem aflaga fer í veröld-
inni hafi slæm áhrif á geðheilsu fólks? Sé 73.
grein stjórnarskrárinnar tekin bókstaflega
útilokar hún ekki að undir slíkum kring-
umstæðum yrði bannað að flytja slæmar
fréttir. Svo virðist sem Alþingi hafi nýtt sér
heimild stjórnarskrárinnar til að skerða
málfrelsi í þeim tilgangi að vernda heilsu
manna þegar ný lög um tóbaksvarnir (nr. 6
frá 2002) voru samþykkt á síðasta vetri. Í 7.
grein þeirra er m.a. lagt bann við hvers kon-
ar umfjöllun í fjölmiðlum um einstakar teg-
undir tóbaks til annars en að vara sér-
staklega við skaðsemi þeirra. Við umræðu
um þessi lög virðist gildi tjáningarfrelsis
ekki hafa verið ofarlega í huga þingmanna.
Eftir því sem ég best veit lyfti enginn þeirra
fingri til varnar réttindum manna til að tjá
sig um tóbak eins og önnur efni.
Hér á landi hefur tjáningarfrelsi fremur
haft skjól af frjálslyndri réttarhefð og sann-
færingu bestu manna um mikilvægi borg-
aralegra réttinda en af ákvæðum stjórn-
arskrár. Þessari hefð þarf sífellt að halda
við og það þarf að minna á gildi málfrelsis,
annars er hætt við að það fari halloka eins
og mér virðist t.d. hafa gerst þegar Alþingi
samþykkti 95. og 233. grein almennra hegn-
ingarlaga og 7. grein laga um tóbaksvarnir.
Tjáningarfrelsið og þar með rétturinn til
að andæfa valdhöfum, innlendum sem út-
lendum, aðferðum þeirra og stefnu (hvort
sem hún fjallar um tóbaksvarnir, kynþátta-
fordóma eða eitthvað annað) er einn af
hornsteinum lýðræðis og mannúðlegra
stjórnarhátta. Þess vegna eru dómarnir yfir
Ingólfi og Hlyni áhyggjuefni. Sem betur fer
hefur enn enginn verið dæmdur fyrir að
tala um tóbak. Einhverjir álíta kannski að
lítið geri til þótt skynsöm og góðviljuð yf-
irvöld þaggi niður í mönnum sem af illum
hug breiða út vondan boðskap. En séu
nokkrir slíkir dæmdir verður komið for-
dæmi sem erfitt mun að sneiða hjá ef
ákæruvaldið stefnir einhverjum sem vert er
að ljá eyra þegar hann áfellist t.d. erlent
ríki eða trúarsöfnuð. Þetta er ein af ástæð-
um þess að það eiga ekki að gilda nein lög
sem banna mönnum að tjá hugsanir sínar.
HVER SEM
SMÁNAR
ERLENT RÍKI …
RABB
A T L I H A R Ð A R S O N
JÓHANN GUNNAR SIGURÐSSON
ÓRÁÐ
Vindurinn þýtur og veggina ber.
Komdu til hennar Hervarar kveðju frá mér.
Segðu henni Hervöru, að hún sé stúlkan mín,
og biddu hana að geyma vel barnagullin sín.
Segðu henni Hervöru, að ást mín lifi enn,
en hjartað sé að þreytast og hætti víst senn.
Segðu henni Hervöru, að hún hafi það átt
og heyri í stunum þínum þess síðasta slátt.
Og segðu henni Hervöru að signa mína gröf,
það verði mér látnum sú þægasta gjöf.
Ef Hervör mín var draumsjón og hún er ekki til,
kastaðu þá kveðju minni í kolsvartan hyl.
Vindurinn þýtur og veggina ber. –
Bráðum fær hún Hervör mín boðin frá mér.
Vindurinn þýtur og veggina ber. –
Finnið þið ekki kuldann á fótunum á mér?
Jóhann Gunnar Sigurðsson (1882–1906) orti ljóð í nýrómantískum anda. Flest
ljóð hans komu fyrst út í Kvæðum og sögum (1909).
FORSÍÐUMYNDIN
er af verki eftir írönsku listakonuna Shirin Neshat, „Speechless“ (1997). Það
er úr ljósmyndasyrpunni Konur Allah. Djásnið í eyranu virðist vera byssu-
hlaup, en yfir andlitið eru ritaðar arabísku letri línur úr forboðnum persn-
eskum kvennabókmenntum. Myndin er sett á $ 70.000 hjá uppboðshöld-
urum.
Shirin Neshat
nefnist írönsk listakona sem vakið hefur
geysilega eftirtekt. Halldór Björn Runólfs-
son segir frá list hennar sem er gagnrýnin á
íslamska menningarheiminn um leið og hún
er að hluta sprottin úr þeim vestræna.
Ármann Jakobsson
ver doktorsritgerð um konungasöguna
Morkinskinnu við Háskóla Íslands næst-
komandi laugardag. Þröstur Helgason ræð-
ir við Ármann um verkið sem hann skoðar
sem heildstætt bókmenntaverk.
Graffítí
er hlutur á röngum
stað. Sé það ekki á
röngum stað eða þar
sem það má ekki vera
þá er það ekki lengur
graffítí. Þetta segir
Valdimar Tr. Haf-
stein í grein um graff-
ítí á Íslandi en til-
raunir hafa einmitt
verið gerðar til þess
að finna því stað þar
sem leyfilegt er að
graffa.
Bragi Ólafsson
birtir frásögn úr vænt-
anlegri bók þar sem seg-
ir meðal annars: „Hinar
og þessar minningar
bæra á sér í huganum
þegar ég geng upp
tröppurnar í fyrsta sinn
í tuttugu og fjögur ár,
en þegar núverandi eig-
andi íbúðarinnar opnar
dyrnar og býður mér að
koma inn bókstaflega
vakna þessar minningar
og spretta fram úr eins
og um lifandi manneskju
væri að ræða.“
LESBOK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING LISTIR
4 . T Ö L U B L A Ð - 7 8 . Á R G A N G U R
EFNI