Lesbók Morgunblaðsins - 25.01.2003, Blaðsíða 9

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 25. JANÚAR 2003 9
heldur áfram með skemmdarverkum á eigum
annarra getur það orðið til þess að það gangi af
„graffiti“ verkunum dauðum.“ Hér hafa orðið
merkileg endaskipti: leyfislaust graff er farið að
ógna leyfilegum listaverkum. Hvað hæft sé í
þessu skal ósagt látið, en ætlunin með listvæð-
ingunni var vitaskuld þveröfug: „listaverkin“
áttu að ganga af „skemmdarverkunum“ dauð-
um, graffið smám saman að einskorðast við
leyfilega fleti.
Þannig er graffítí ýmist afmáð eða lofsungið.
Graffíti er annars vegar óhreinindi og glæpur,
hins vegar listaverk. Sem listaverk lýtur það
lögmálum menningarstofnunarinnar, m.a. hvað
varðar miðil, og hverfur eins og önnur opinber
list inn í hringiðu markaðskerfisins, þar sem
listaverk ganga kaupum og sölum. Annars vegar
er graffítí sem sagt afskrifað (í bókstaflegri
merkingu), hins vegar er það innlimað. Í þessu
er þó engin mótsögn fólgin. Hreinsun og list-
væðing eru hvort um sig tilraunir til að láta
graffið passa inn í form ríkjandi menningar og
eignafyrirkomulags, eða m.ö.o. að koma hlut-
unum fyrir á „réttum“ stað.
Póst-graffítí
Eins og fram kom í Morgunblaðsgreininni frá
1996 sem vísað er til að ofan gripu borgaryf-
irvöld í Osló til þess ráðs nokkru fyrr en Reykja-
víkurborg að taka frá ákveðna veggi þar sem
graffarar gátu „úðað að vild“. Það kemur tæp-
lega á óvart, þar sem í hlut á hnattvædd hvers-
dagsmenning graffsins, að herferð yfirvalda
gegn henni er líka alþjóðleg, svo og þau úrræði
sem þau beita. Borgarstjórnir hvarvetna eru
fljótar að tileinka sér tæknilegar nýjungar á
borð við veggefni sem hrinda frá sér tússi og
málningu graffara. Sums staðar knýja borgar-
stjórnir fram þyngri refsingar fyrir skemmd-
arverk með spreybrúsum.
Annars staðar, einkum undir stjórn frjáls-
lyndra borgaryfirvalda – eins og þeirra sem
stýrt hafa herferðinni í Reykjavík undanfarin 9
ár – er farið að gera greinarmun á veggjakroti
og veggjalist, og veitt leyfi fyrir hið síðarnefnda
á tilteknum flötum. Raunar má rekja listvæð-
inguna sem stjórntæki allt aftur til þess tíma er
hipp-hopp hreyfingarinnar tók verulega að gæta
í Bandaríkjunum, undir lok áttunda áratugar
síðustu aldar og í upphafi þess níunda. Í New
York var gerð tilraun til þess á fyrri hluta ní-
unda áratugarins að innlima graffítí í opinbera
menningu með því að fá graffara til að skreyta
striga sem síðan var hengdur til sýnis í virðuleg
gallerí í Soho og seldur á morðfjár. Þannig var
gröffurum gefið færi á að græða á listinni og
nokkrir voru poppaðir upp í stórstjörnur um
skamma hríð, þ.á m. Keith Haring og
Jean-Michel Basquiat. Listfræðingar gáfu
þessu innrammaða graffi nafnið „póst-graffítí“
(eða „eftir-graffítí“), en sú nafngift segir meira
en mörg orð um þá ósk sem bjó að baki listvæð-
ingunni, að veggjalist kæmi í stað veggjakrots.
Þess utan er „póst-graffítí“ auðvitað enn einn
„pósturinn“ í menningarumræðu nýliðinnar ald-
ar og er vissulega skylt öðrum póstum. Veggja-
list sem nýtur opinberrar viðurkenningar er tví-
mælalaust póstmódern menningarform og ber
mörg helstu einkenni sem tengd hafa verið því
hugtaki. Þannig ber hún þess öll merki að að-
greining lista og hversdagsleika hefur riðlast
svo um munar. Hún byggist á nokkurs konar
leik að táknum sem eru slitin úr sínu eðlilega
samhengi og blandað saman eftir geðþótta eða
smekk, þannig að segja má að fagurfræði hafi
tekið stað merkingar. Loks felur listvæðingin
einnig í sér markaðsvæðingu, eins og ljóst má
vera af dæminu um innrammaða veggjalist til
sölu í galleríum í Soho, en auðvitað á þetta ekki
síður við um veggskreytingar á unglingagangi
Kringlunnar og graff eftir pöntun fyrir ýmis fyr-
irtæki í Reykjavík (sem sumir graffarar kalla
„verkamannagraff“). Á alþjóðamarkaði hefur
graffítí auk þess víða verið tekið til handar-
gagns, þ.á m. í heimi tísku, hönnunar, auglýs-
inga, útgáfu og í leikfangaframleiðslu.
Sumir fræðimenn hafa talið að í póstmódern
menningarformum séu fólgnir ákveðnir mögu-
leikar til að halda uppi andófi gegn ríkjandi
ástandi í vestrænum samfélögum. Af listvæð-
ingu graffsins í Reykjavík og í borgum Evrópu
og Bandaríkjanna má sjá að póstmódernismi í
listum er ekki síður heppilegur sem stjórntæki
yfirvalda til að grafa undan hreyfingum sem
trufla röð og reglu og til þess að koma hlutunum
aftur á sinn „rétta“ stað.
því að afmá leyfislausar merkingar á röngum
stöðum, hins vegar með því að endurskilgreina
suma veggi sem rétta staði fyrir graff. Þannig
henda borgaryfirvöld reiður á óreiðunni og
koma aftur reglu á hlutina. Í liststimplinum felst
sem sé viðurkenning á gildi þeirra veggmerk-
inga sem lúta reglunum.
Ef horft er til listageirans almennt verður
ekki annað séð en að opinber viðurkenning hafi
að ýmsu leyti mótandi áhrif. Til marks um þetta
skal aðeins nefnt að enginn sem fylgist með fjöl-
miðlaumfjöllun um menningarmál hefur komist
hjá því undanfarið að heyra barlóm íslenskra
myndlistarmanna sem keppast hver um annan
þveran við að óska eftir „menningarstefnu“ að
ofan. Vissulega má gera því skóna að þetta sé
fyrst og fremst fínt orð yfir meiri peninga, en þó
með þeim formerkjum að með þessum fjármun-
um eigi að móta listalíf í landinu og færa það í
einn farveg öðrum fremur.
Sá grunur læðist reyndar að manni að list-
væðing graffsins – þar sem listin er fólgin í leyf-
inu – varpi nokkru ljósi á listhugtakið almennt.
Þrátt fyrir allan fagurgala og fyrirheit virðist
listin nefnilega aldrei breyta samfélaginu. Með
hliðsjón af því sem hér hefur verið sagt má
spyrja hvort ástæðan sé ekki einmitt sú að hún
er skilgreind sem list? Er sjálft listhugtakið
m.ö.o. tæki til að skilja í sundur tjáningu manna
og raunverulegar aðstæður þeirra, til að taka
tjáninguna utan sviga?
Hvað sem þessu líður er „listvæðing“ graffítís
gott dæmi um innlimun óstofnanabundinnar
hversdagsmenningar í opinbera menningu,
stofnanir hennar, flokkunarkerfi og miðla. Vart
er hægt að hugsa sér meiri erkidæmi um menn-
ingarstofnunina á Íslandi heldur en Mál og
menningu og Menningarnótt, sem hvort í sínu
lagi er í senn vettvangur opinberrar menningar
og sverð hennar, skjöldur og sómi. Graffið er
beislað með því að innlima það í stofnanabundna
menningu og skilgreina sem list til sýnis á viss-
um veggjum. Því er beint í ákveðinn farveg þar
sem það passar inn í kerfið og fer að endur-
spegla óskir þeirra sem ráða og þeirra sem
greiða fyrir verkin.
Árið 1999 var þannig „vegglistamaður“ ráðinn
til að „skreyta“ súlur á svokölluðum unglinga-
gangi í Kringlunni. Sama ár skreyttu þrír „lista-
menn“ Fannarvegginn sem stendur á mótum
Miklubrautar og Háaleitisbrautar. Síðan þá
hafa dæmin margfaldast og verslanir og fyr-
irtæki panta gjarnan graff eftir ákveðnum mál-
um og fyrirmælum á tiltekna veggi í umsjón
þeirra. Þá hefur graffið töluvert verið notað í
auglýsingaskyni, þ.á m. fyrir endurkomu-tón-
leika Utangarðsmanna árið 2001 og svo fyrir
ýmsar uppákomur á skemmtistöðum, t.a.m.
kvöldskemmtun á vegum Fókuss á skemmti-
staðnum Astró í Austurstræti síðastliðið sumar.
Auglýsingarnar eiga sameiginlegt að þær eru
unnar í annan miðil en venjulegt graff: Þeim er
ekki spreyjað á veggi, heldur á plast.
Stofnanabindingin ljær semsé „vegglistinni“
gildi sitt en lætur þó ekki þar við sitja. Auk þess
að afmarka myndfleti og breyta miðlinum, geng-
ur þessi listvæðing skrefinu lengra með rót-
tækri endurskilgreiningu á sköpunarferli
graffsins. 25. júní 1999 hefur Morgunblaðið eftir
verkefnisstjóra menningarsviðs Hins hússins að
„svokallað tagg eða „veggjakrot“, sem stundað
sé í óleyfi, hafi afar neikvæð áhrif á starf „graff-
iti“ listamanna sem m.a. hafa unnið verk sín
sums staðar á veggi í borginni með fullu sam-
þykki og leyfi borgaryfirvalda.“ Svo rammt
kveði að þessu að „ef uppgangur „taggsins“
þetta sjónarmið, enda hef ég sem þjóðfræðingur
meiri áhuga á að skilja hlutina heldur en að
dæma þá. Ástæða þess að ég vitna til þessarar
aðgreiningar er hins vegar sú að hún er til merk-
is um tilraun til að móta orðræðuna um graffítí
og þau hugtök sem til þess vísa. Fagurfræðin
verður hér að stjórntæki, aðferð til að koma
böndum á graffara, með því að hlaða lofi á verk
þeirra sem fara að óskum yfirvalda, en kveða
fast að orði um viðvaningsbraginn á verkum
annarra.
Listvæðing graffsins
Hér er tilefni til að staldra aðeins við. Sé
„veggjakrot“ hlutur á röngum stað og þess
vegna sóðaskapur sem brýna nauðsyn ber að
afmá, þá má spyrja hvað greini „veggjalista-
verk“ frá þeim. Af framangreindu er svarið aug-
ljóst: Yfirvöld hafa skilgreint rétta staði fyrir hið
síðarnefnda. List er leyfð; reyndar verður ekki
betur séð en að listin sé fólgin í leyfinu.
Þannig er farið að vísa til leyfilegs graffs sem
listaverka, en óleyfilegt graff heitir áfram
skemmdarverk. Einhvern tímann hefði sjálfsagt
talist til tíðinda að borgarstjórn, með fulltingi
hreinsunardeilar gatnamálastjóra, hefði tekið
að sér að skilgreina list. Með þessu eru borg-
aryfirvöld þó einfaldlega að beita öllum tiltæk-
um ráðum til að ná stjórn á rými borgarinnar og
koma þar á röð og reglu. Í því skyni geta þau
beitt sér með tvennu móti: Annars vegar með
verkefnisstjóra menningarsviðs Hins hússins.
Hún bætir við merkilegri aðgreiningu sem vert
er að huga vel að: „„Graffarar“ úða af listfengi
og faglegum metnaði og þeim má ekki rugla
saman við svokallaða „taggara“, sem eru yngri
og tússa eða úða „lógóin“ sín, yfirleitt viðvan-
ingslega, út um allt og valda oft miklum eigna-
spjöllum.“
Það skal tekið fram að ég tek alls ekki undir
RÖNGUM STAÐ
Morgunblaðið/Jim Smart
Hreinsunarherferð borgaryfirvalda í samvinnu við Hörpu-Sjöfn.
Morgunblaðið/Kristinn
gar á horni Laugavegar og Vegamótastígs.
Höfundur er þjóðfræðingur.
Morgunblaðið/Valdimar Tr. Hafstein
Hlutur á röngum stað?
Morgunblaðið/Birna Anna
Fagurfræðilegt spursmál á vegg
við Garðastræti.