Lesbók Morgunblaðsins - 10.07.2004, Side 4

  

  
  

   

    


     
     
  
 
 

  

        
 

 
 !
"" 
""
 !
   #$ %&  !    ! 
 '

 



 
 
 
 (
) * 
) +
 () 

  '
) ,

 %& +  -  
  (

  

  
 
) %& 
 ( 



 
      '
 
  !

 ) .

- 

*!


) / ) ,

 %& ) %0


   
 
 
-


 1 )


  )



  %&  
-
  -
  (


  ) 2
 

 -

  

"
 


   
 

  

 
 ) 3

      

! 
  (
  (    -

 (

 
  ) %&  +  

04 

- ) #
 
 
 -   
 
  


  ' 

 '4 
  
'
 (
5 , 

 '"   ( 

    
 
) 6

)
%&  7 (  

   
0 
  
(    

) -
%&   7

    
 (  

  
 (
 
(  

 
  (   

) ,

 %& ) 8'    
 0


 
   
 -

(  9
 ) 1

 ) #

%&  + 3
 1  
  -

      

!
' 
%&   9  ) 1) :
4 +

4 :

')



 



















ljós. Kannski er hvort tveggja, efnið og nafnið, upprunnið meðal
bandarískra þræla á baðmullarekrum, en eitt er víst, hvort
tveggja getur ekki verið annað en bandarískt.
Efnið er þannig að það er ofið úr tvennskonar þráðum, annar
er dimmblár – í fyrstu var liturinn unninn úr vissu ertublómi – en
hinn hvítur. En það var ekki efnið heldur naglinn sem gerði gæfu-
muninn fyrir fátæklinga og framleiðandann, vegna þess að eftir
að Levi fékk einkaleyfið myndu Lee og Boss hafa lent í fangelsi
hefðu þeir ætlað að líkja eftir naglanum. Aftur á móti máttu þeir
nota málmskjöld á vasana, en flestir kaupendur hristu hausinn yf-
ir slíku. Menn skiptust samt í tvo andstæða hópa. Annar var með-
mæltur nagla, hinn trúði á skjöld, svo strákar slógust í hörðum
deilum vegna þessa á böllum til að ganga í augun á stelpum sem
máttu enn sem komið er ekki láta sjá sig í buxum, en lifðu sig
þeim mun betur inn í buxur á strákum.
Í kreppunni miklu kringum 1930 urðu buxur Levi’s að einslags
þjóðbúningi bandarískra öreiga, og bændur með slitna hatta
hrökkluðust í þeim af jörðum sínum, teknir í framan og kinn-
fiskasognir af sól og hungri. Besta sönnun um þetta eru ljós-
myndir Dorotheu Lange. Á þeim bera aðeins buxurnar vitni
bandarískum styrk, einkum verkamanna við að þrauka í þeim án
þess að gera miklar kröfur og sýna þannig staðfestu í lúterskri
trú.
Um svipað leyti hættu stúlkur að sætta sig við hróplegt órétt-
læti í því hver mætti ganga í Levi’s-buxum. Í kreppunni miðri
voru margar komnar í þær og við lok hennar varð þetta hálfgerð
tíska. Til marks um það eru auglýsingamyndir af stúlkum af
næstum góðum bandarískum ættum oft með kúrekahatta aftan á
hnakka, sumar í köflóttum vinnuskyrtum. En buxurnar skiptu
meira máli en skyrtan. Til að sýna ágæti þeirra og það að kvenleg
dýrð sést betur í þrengslum en víðum kjólum sneru stúlkurnar
rassinum í ljósmyndarann, stundum öllum, stundum hálfum eða
fjórðungi. Allt voru þetta grannir rassar sem áttu að sanna að
Levi’s-buxur, níðþröngar, héldu fitunni í skefjum. Besta ráð til að
grennast var þess vegna að stefna að því að „koma mjöðmunum
fyrir í 501“, eins og það var kallað að ganga í buxum framleiddum
af fyrirtæki Levi Strauss. Sjálfur var hann ekki lengur til nema
sem vörumerki.
Snemma hafði Levi gert sér grein fyrir því sama og Lenín
löngu síðar, að kvikmyndir eru góðar til áróðurs í fram-
leiðsluskyni, einkum ef þær fjalla um göfuga fátæklinga eða æv-
intýri um klóka og grimma en undir niðri hjartahreina ræningja.
Auðvitað þarf saklaus og helst munaðarlaus munnfríð stúlka að
vera þar einhversstaðar í miklum vanda. Fyrir bragðið gaf Levi
talsverðan lager af buxum á alla karlmenn í fyrstu kúrekamynd-
inni sem kvikmynduð var árið 1904 og hét The great train robb-
ery.
Fram að þessum stóratburði í sögu kvikmyndalistarinnar hafði
varla nokkur sál fyrir utan Kaliforníu séð þennan klæðnað. En
þegar myndin hafði verið sýnd um öll Bandaríkin og hlotið hvar-
vetna athygli langaði alla raunverulega kúreka á sléttunum miklu
að ganga í Levi’s-buxum. Aðrar myndir sem reynt var að gera
með kúrekum í annars konar buxum, til dæmis úr nankin- eða
kakíefni, snarféllu.
Hér með varð til sérstakur fegurðarsmekkur í tengslum við
kynörvandi ljótleika ræningjalýðs. Stíll kynörvandi ljótleika fólst
venjulega í kinnfiskasognum, skítugum karlmönnum, en með tíð
og tíma og breyttum þjóðfélagsháttum og smekk fengu kúrek-
arnir hraustlegt útlit, en það var alltaf í tengslum við hörku, freð-
ið augnaráð og fingur sem leituðu í buxnavasa eftir byssu. Bux-
urnar urðu tákn manna sem eru sífellt að skjóta aðra hrausta
menn eða temja baldna fola. Smám saman urðu þær líka tákn fyr-
ir konur sem vildu líkjast karlmönnum, þær köstuðu feitum rassi
og mjöðmum fyrir róða og kenndu sig við megrunarkúra, kven-
réttindi og karlmannabuxur.
Innan stjörnuheimsins í Hollywood urðu harðar deilur um bux-
urnar. Að klæðast þeim eða kjólum í kvikmyndum var merki um
skiptingu innan listarinnar í hámenningu og lágmenningu. Á
meðan var dreift ljósmynd sem átti að sanna bandarískt lýðræði
og sýna hvað samfélagið gæti verið laust við stéttaríg og kyn-
þáttafordóma ef það velur sér réttar buxur. Þetta var gömul
mynd af amerískum indíána í Levi’s-buxum og hann ætlar eflaust
að veiða vísunda og heldur þess vegna á boga og ör. En þetta
nægði ekki til að samræma skoðanir allra, leikararnir vissu að til
dæmis voru kvenmannsgálur í kvikmyndum ekki látnar klæðast
kjólum heldur samskonar gallabuxum og kúrekarnir. Lélegustu
leikkonurnar höfðu ekkert út á það að setja. Aftur á móti hefði hin
kvenlega og kisulega Betty Grable aldrei fengist til að láta sjá sig
þannig í kvikmynd. Að hennar áliti var ósmekklegt að fela granna
fótleggi í þröngum skálmum og ólíkt því að sýna kálfana að aftan
og mjaðmirnar þar fyrir ofan í mátulega síðum sundbol.
Þrátt fyrir harðan aðgang kvikmyndakónga að dansaranum
Fred Astaire neitaði hann stöðugt að steppa í þannig buxum.
Ginger Rogers var glöð að heyra hann standa fast á því að dansa í
engu öðru en léttum klæðskerasaumuðum eða tilbúnum buxum.
Sjálfri fannst henni kvenlegt og þóttist vita að mestu kyntöfrar
fælust í því að sveifla í kringum sig víðum kjól úr hrásilki, svo
kálfarnir sæjust hæfilega mikið og aðeins andartak upp með lær-
unum þegar hún flaug í fangið á Fred. Hún hefði heldur látið
drepa sig en dansa í buxum og skipti ekki um skoðun, þótt henni
væri leitt fyrir sjónir að hún bæri sama ættarnafn og vinsælasti
karlleikari heimsins sem fór ekki úr kúrekabuxunum nema þegar
hann brá sér í rúmið. Þetta var enginn annar en Roy Rogers,
hetja kúrekamynda fyrir alla fjölskylduna, enda fjölluðu þær um
goðsögulega vináttu og gagnkvæman skilning manns og reið-
skjóta. Roy lýsti því auðvitað yfir í frægu viðtali að hann „elskaði“
Levi’s.
Ginger Rogers skipti samt ekki um skoðun í viðtali við Heddu
Hoppers, helstu slúðurblaðakonuna í Hollywood, og sagði þessa
frægu setningu:
Nafni minn, Rogers, má láta hestinn Trigger prjóna með lapp-
irnar í blue jeans, það er hans mál, en ég ætla ekki að dansa í bux-
um undir græna torfu.
Ginger stóð við orð sín og fór í hundana og hallaði sér að flösk-
unni þegar hún var, sökum þrjósku, sett út af sakramenti dans-
og söngvamyndanna.
Ginger Rogers neitaði meira að segja að dansa í slacks eða
slepju eins og þannig buxur voru kallaðar á Suðurnesjum á mestu
kanaárunum.
Lætin kringum buxurnar spruttu ekki bara af hégómleika eða
þörf fyrir að geta sýnt straumlínuvöxt, það að maður, en einkum
konur væru í þannig holdum að jafnvel erfiðustu línur líkamans
þyldu þrengslin.
Í framhaldi af látunum hófst brennandi ákafi einkum mennta-
manna við að safna „fornbuxum“, eins og það var kallað. En þrátt
fyrir ákafa fornleifaleit eru núna aðeins til einar buxur, svo sann-
að verði, frá árinu 1890. Góðu heilli halda þær sínum bláa lit
óskertum og efnið ekki mikið slitið nema sitt hvorum megin við
rasssauminn, þar sem það er rimpað saman, en saumurinn held-
ur. Til að kóróna allt virðist sá sem átti safngripinn ekki hafa átt
nógan þráð, og þess vegna eru til hliðar á báðum kinnum svolítil
göt, en ekki á milli þeirra, eins og eðlilegt er hjá fólki. Eftir þess-
um fornbuxum hefur þráfaldlega verið líkt í gallabuxnatísku síð-
ari ára. Jafnt í götóttum flíkum sem öðru vill hver heilvita maður
vera frumlegastur, en hið frumlega á að vera hófleg eftirlíking.
Þess vegna eru framleiddar núna fagurlegar rifur ekki bara á
rassi heldur líka á hnjám, og þeir sem eru með óvenjumikinn
sköpunarkraft rífa sjálfir aukagöt út um allar buxur.
Síðari heimsstyrjöldin setti meinlegt strik í reikning Levi’s-
buxnanna með kakiefni. Stór hluti bandarískra karlmanna úr
stétt erfiðismanna gegndi herþjónustu, ekki í þeim einkennisbún-
ingi sem átti eftir að verða meginták fyrir æskuna heldur öðrum
sem máir út einkenni og gerir alla eins, minnsta kosti buxnalega
séð. Það var því talsvert áfall fyrir buxur Levi’s þegar bandaríksi
herinn ákvað að halda í sitt eigið buxnaefni og snið við gerð ein-
kennisbúningsins og um leið fór gaberdínið í sigurför hjá þeim
sem fóru ekki í stríðið.
Gallabuxur, eins og blástakksbuxur eru ranglega kallaðar hér á
landi, náðu sér ekki aftur á strik fyrr en kringum 1953 sem ein-
kennisbúningur æskunnar. Og þá með vörumerkinu Lee. Því var
haldið óspart að frjálsu æskunni á eftirstríðs- og kaldastríðs-
árunum með auglýsingum í bland við leðurjakka, vissa tegund af
tónlist og mikinn hártopp hjá strákum.
Það prýðilega Levi’s-strik sem konur komust á kringum 1930
slitnaði líka að mestu í seinni heimsstyrjöldinni þegar síðbuxur á
þær, venjulega slacks, voru líka saumaðar úr gaberdíni. Svo fór
sem jafnan að karlar og konur vildu ganga í því sama yst sem
innst. Gaberdínið var sveigjanlegt „efni með slætti“ og þannig var
því hampað. Slátturinn í efninu (slack merkir slakleiki), einkum ef
það var notað í karlmannafrakka, átti að leggja áherslu á kæru-
leysi sem var mikið í tísku vegna alvöru stríðsins og afleiðingar
þess – hermenn áttu að sýna hirðuleysi gagnvart lífinu og tóm-
leika gagnvart dauðanum – en hjá konum á göngu undirstrikuðu
eiginleikar efnisins slakleikann, það sem þótti mest um vert, að
vera slök við að borða og losna við matarlyst og hold með megr-
andi coolsígarettum með köldu mentolbragði. Laun reykinganna
voru visin læri og talsverð hvilft á milli þeirra við nárann.
Leebuxur með hátt uppbrettar skálmar í staðinn fyrir sígilt
brot urðu tákn á tveimur helstu goðum bandarískrar æsku kring-
um 1953, James Dean með the neurotic look, taugaveiklaða svip-
inn, og Marlon Brando með djörfu móturhjólaþörfina. Efnið den-
im (það náði sér aftur á strik) varð tákn fyrir uppreisn hinna
taugaveikluðu á bíldruslum og reiðhjólum. Uppreisnin var hættu-
Gallabuxur
’Þannig urðu buxurnar að einkennisbúningi getulausra,
skoðanalausra, fólks með
takmarkalausa þörf fyrir að láta
bera á sér í heimi þar sem enginn
tekur eftir öðrum; allir keppast
við að sýna allt sem býr ekki yfir
neinu og sanna þannig að
það er ekkert að fela.‘