Íslendingaþættir Tímans - 19.01.1983, Blaðsíða 6

Páll Þorgilsson
Fæddur 23. desember 1895.
Dáinn 4. desember 1982.
Vinir heilsa - vinir kveðja. „Páll dó í nótt“, var
sagt við mig í síma 4. þ.m. - Langri vegferð, sem
hófst 23. des. 1895. að hinu forna höfuðbóli,
Svínafclli í Öræfum, er lokið. í desember heilsaði
hann lffinu, og lífið honum. Og í desembertæpum
87 árum síðar, kvaddi hann lífið, og lífið hann.
Páll hefur lifað ævintýri dauðans, sem hann
kveið ekki.
Dauðinn, sagði hann, er aðeins þáttaskil, áfangi
á langri leið væri þá genginn, og nýr, spennandi
áfangi náms og starfs tæki við. Áhugamálin
myndu fylgja honum, og ný áhugaefni mótast við
nýjar aðstæður. - Þetta var bjargföst skoðun Páls,
fremur en trú. - Páll hefur nú kvatt vini hér og
gengið á annan vinafund.
Foreldrar Páls voru Þorgils Guðmundsson frá
Fossi á Síðu, og Guðrún Sigurðardóttir í
Svínafelli - þau eignuðust 7 börn. - Með þeim
hjónum og börnum þeirra var mikið ástríki. En
Porgils naut skemur við en skyldi. Hann lést
aldamótaárið, aðeins 48 ára að aldri, þrem dögum
fyrir fæðingu yngstu dóttur hans, Þorgerðar. En
hún er nú ein eftir þeirra systkina.
Hvílíkt áfall það hefur verið fjölskyldu og
heimili, þarf ekki að lýsa. Páll var þá 5 ára, og
elsta barnið, Sigurður 10 ára. - En lífið heldur
áfram, hvort sem það miðlar gleði eða sorg og
erfiðleikum. - Guðrún reis undir byrðinn, - þótt
þung væri. Og mörgum vex þrek með þraut.
Eftir að hafa kynnst þrem barna þeirra Þorgils
og Guðrúnar, finnst mér ég þekkja þau bæði.
Líkamlegt þrek þeirra systkina, sannar að þau eru
af þrekmiklum komin. Og í skaphöfn þeirra allra
gætti sömu sterku þáttanna: óbilandi skapfestu og
vilja, trölltryggðar og hjálpfýsi, auk góðrar
greindar. - Ljóst er, að þetta er sameiginlegur
arfur frá foreldrum og uppvaxtarumhverfi. Og
trúlegt er að þetta séu sam-öræfskir skaphafnar-
þættir, sem þróast hafa og þroskast gegnum
kynslóðir í þessu litla einangraða samfélagi,
samofnu fjölskrúðugri, óvenju fagurri ogstórbrot-
inni nlttúru. Ég efast því ekki um, að satt sé, að
í Öræfunum sé ekki til neitt miðlungs fólk.
Páll sleit skóm bernsku og æsku í þessu
samfélagi, og þessu umhverfi, - þessari fögru sveit
við jökulrætur milli ólgandi, óbrúaðra fljóta, sem
voru erfiður og hættulegur farartálmi, sem
krafðist traustra hesta og traustra manna. - Og
þörfin, kynslóð eftir kynslóð, ól af sér hvort
tveggja: hesta og menn, sem voru vandanum
vaxnir.
Jón í Svínafelli, móðurbróðir Páls, var afar-
menni að burðum og annálaður vatnamaður.
Vafalaust hefur hann verið Páli góður kennari, og
Páll áhugasamur nemandi. Enda var Páll svo
ungur sem hann kvaddi Öræfin, orðinn djarfur og
góður vatnamaður. Fljótin hafa vafalaust verið
6
Páli eggjandi ævintýri - eins og mér hefur verið
sagt - þar sem samstillt þrek og vit manns og hests
hafa ráðið úrslitum, er teflt var á tæpasta vað.
Páll ólst upp við sveitastörf þcss tfma, og hefur
vafalaust snemma orðið hlutgengur til flestra
verka. - 15 ára fer hann svo í vinnumennsku að
Skaftafelli. Og svo vel féll bóndanum við þennan
tápmikla strák, að hann sagði árið eftir í spaugi
við Pál, að lögum samkvæmt væri hann nú búinn
að éta sig inn í vistina. Pál vildi hann ekki missa.
Ólgandi fljótin fellu um breiða sanda til sjávar.
Og í blóði Páls ólgaði útþráin. - 17.ára, þá orðinn
karlmenni að burðum, kvaddi hann sveitina sína
fögru og stórbrotnu, og kom þangað síðan aðeins
sem gestur. En Öræfin voru Páli ávallt hugstæð.
Og á vistlegu heimili hans hér í Reykjavík, voru
málverk úr ættarbyggð hanns. Og oft minntist
hann á Öræfin..
Úr Örætunum lá leið Páls að Ásum í
Skaftártungu og síðan til Vestmannaeyja. Þar
kynntist Páll lífi sjómannsins og heimi ólíkum
Öræfunum.
Ekki ílentist Páll þó lengi í Eyjum. 1916 er hann
háseti á opnum bát í Grindavík. Og ekki hafa þau
kynni hans af „Ægi“ og árinni dregið úr kröftum
hans og kjarki. Þaðan lá svo leiðin til höfuðborg-
arinnar, sem síðan varð heimili hans. - 1929 er
hann einn af tíu, sem keyptu Bifreiðastöð
Reykjavíkur - BSR - af Agli Vilhjálmssyni og
starfaði þar um áratugi. Eftir einum félaga hans
hef ég það, að hann hafi fljótt orðið mjög vinsæll
bifreiðastjóri. Oft hafi hann verið pantaður í
langferðir vegna þess, hve skemmtilegur hann var.
Einhverju sinni ók hann presti nokkrum utan
af landi austur að Geysi og Gullfossi. Prcsti féll
hið besta við Pál og hrósaði honum fyrir góðan
akstur. En Páll taldi sig ekki öðrum betri. Ekki
vildi prcstur samsinna því og kvað Pál aka alveg
ágætlega. En sumir ækju alvegeins ogandskotinn.
„Jæja, hafið þér ekið með honum," svaraði Páll.
Frá þessu sagði prestur eftir ferðina og bætti
svo við, að ef allir bílstjórar væru jafnfróðir,
skemmtilegir, og góðir bílstjórar eins og Páll,
myndi bílstjórastéttin vera vinsælasta stétt
iandsins.
Allir, sem Pál þekktu, vita hve skjótur hann
var til svars og orðheppinn. Hitt veit áreiðanlega
enginn hvílík ógrynni Páll kunni af lausavísum,
kvæðum, skrítlum, sögum og sögnum. Og tíðast
vissi hann einnig tildrögin. Sjálfur var Páll góður
hagyrðingur, en fór dult með, og hefur líklega
hvergi skráð, nema í eigin minni.
Páll hafði fágætt minni og frásagnarhæfileika.
Og í góðvinahópi brá Páll sér stundum í gervi
kunnra borgara og hermdi eftir bæði rödd
látbragð og hreyfingar. Enda sagði leikari, sem af
hendingu sá og heyrði Pál herma eftir: „Hann
hefði átt að verða leikari. Hann ER leikari,
mannskrattinn". Betur gat hann varla lýst aðdáun
sinni. Þeim, er kynntust þessum hæfileikum Páls,
duldist ekki, að fjalir leiksviðsins hefðu verið hans
rétti starfsvettvangur. Skaði að svo varð ekki. Þar
hefði hann orðið eftirminnilegur persónuskap-
andi.
Er Páll var orðinn þreyttur á bílnum, vann hann
nokkur ár í vörugeymslum SÍS þar til hann tók
sér frí frá störfum, kominn lagt yfir venjulegan
starfsaldur.
Eins og áður segir, ólst Páll upp við sterkar
andstæður stórbrotinnar, fagurrar náttúru : Jök-
ullinn í seilingarfjarlægð, og víðáttumiklir sandar,
skornir straumþungum ám til sjávar. Innan þessa
ramma er svo sveitin eins og vin í eyðimörku með
angan litfagurra blóma, ilm sumars úr skóg og
grasi, líf, liti og hljómkviðu allra árstíða.
Til seytján ára aldurs - í bernsku og æsku - lifir
Páll þetta allt, nýtur þessa alls, vitandi og
óafvitandi. Og ég held, að alls þessa hafi gætt í
skaphöfn Páls.
Hann átti til kulda jökulsins væri honum
misboðið, eða að hans dómi ranglega vegið að
einhverju eða einhverjum. Og um oflátunga
næddi napurt háð hans. En meir gætti hlýjunnar,
samúðarínnar og hjálpfýsinnar.
Páll las mikið. Ljóð, sagnafróðleikur og saga
voru honum hugstæðar bókmenntir. Og svo ríka
skopgáfu sem hann hafði, „drakk“ hann í sig slíkt
efni, hvort sem hann las það eða heyrði, miðlaði
síðan á góðri stund á svo listrænan og skemmtileg-
an hátt, að unun var á að hlusta og horfa.
Eina af mínum ófyrirgefanlegu syndum tel ég
vera, að hafa ekki tekið Pál inn á segulband, eins
og við höfðum rætt um og hann samþykkt.
En hversu margar „syndir" eru ekki framdar
með því að telja sér trú um að óhætt sé að bíða.
Einn góðan veðurdag uppgötvum við svo, að
biðin hefur rænt okkur tækifærinu. Og þá nögum
við okkur í handarbökin, þótt þýðingarlaust sé.
Samt mun ég ekki minnast Páls án þess að
skamma mig fyrir vanræksluna, sem enginn
möguleiki er úr að bæta.
Páll naut ekki annarrar skólavistar en barna-
skólans. Oft hef ég spurt sjálfan mig, hvað Páll
hefði orðið að genginni langskólabraut. Því
Framhald á næstu síðu
Islendingaþættir