Íslendingaþættir Tímans - 06.07.1983, Blaðsíða 8

Þorlákur Sveinsson
bóndi, Sandhól
Fæddur 2. okt. 1899
Dáinn 13. júní 1983
Þá erenn einn hinna mætu manna aldamótakyn-
slóðarinnar fallinn í valinn. Þorlákur Sveinsson,
bóndi, Sandhól, er ekki lengur meðal okkar. Þeim
fækkar nú óðum þessum ósérhlífnu körlum og
konum, sem börðust áfram í kyrrþey af ótrúlegri
þrautseigju við frumstæð skilyrði á fyrri helmingi
þessarar aldar, þeir sem lögðu grundvöllinn að
þeirri velmegun og sjálfstæði, sem við búum við í
dag, kynslóðin sem hafði það kjörorð að leiðar-
ljósi að gefast aldrei upp, vera sér og sínum nóg
og vera ekki upp á aðra komin.
Þorlákur Sveinsson bóndi á Sandhól var einn
þessara manna. Hann var af traustum skaftfellsk-
um ættum kominn, eins og eftirlifandi kona hans,
Ragnheiður Runólfsdóttir, oft kennd við Hólm í
Landbroti. Þorlákur var einn bræðra í stórum
systkinahópi. Ég sem þetta skrifa er ekki ættfróður
maður og mun því ekki reyna að fara út í þá hluti.
Og reyndar er mér hans lífssaga ekki það vel
kunn, að ég vilji þar um fjalla. Heldur er það
maðurinn sjálfur, sem mér er svo ljúft að minnast.
En oft hefi ég þó til þess hugsað, að það hljóti að
hafa verið glæsilegt brúðarpar sem gekk upp að
altari 17. júlí 1927 til að vera gefið saman: Hann
hár og spengilegt glæsimenni, bjartur yfirlitum og
sviphreinn, hún öll fíngerðari, dökkhærð og
lagleg, og úr augum hennar og svip hefur þá
áreiðanlega geislað sú ástúð og hlýja sem ávallt
hefur einkennt svip hennar, einnig nú í ellinni.
Þegar ég kynntist þeim hjónum voru þau enn á
besta aldri, sem kallað er, en þó búin að ganga í
gegnum ýmsa reynslu lífsins, sjálfsagt margt
ánægjulegt en einnig þungbært. Þá voru börnin
fjögur, það elsta á áttunda ári, það yngsta á fyrsta
ári, en á eftir tveim börnum höfðu þau orðið að
sjá. Það mun hafa verið þeim mikil raun. Ég er í
litlum vafa um, að bæði hafa þau sótt styrk í trú á
forsjón Guðs. Þau flíkuðu ekki trú sinni en lifðu
með henni, sem svo sjálfsögðum hlut, að þar
þurfti ekki orðum um að fara, en verk og athafnir
töluðu sínu máli. En allt var svo eðlilegt og
óþvingað í þessum efnum og átti áreiðanlega sinn
þátt í að skapa fagurt mannlíf á Sandhól þrátt fyrir
harða lífsbaráttu.
Þorlákur var góður húsbóndi og er mér kunnugt
um, að kaupafólki því, sem var þar þau sumur sem
ég var á Sandhól, þótti mjög gott að vinna með
honum. Það var oft unnið mikið og lengi, t.d.
þegar verið var að bjarga heyjum. En á hinn
bóginn fékk fólk að hvílast vel þegar illa viðraði.
Það vann því fúst og óbeðið lengi þegar á þurfti
að halda. Já, það var oft unnið mikið og ósérhlífni
húsbændanna með eindæmum að ég hygg. En
þrátt fyrir harða lífsbaráttu leyfi ég mér að álykta
að þau hjón hafi verið hamingjusöm, m.a. vegna
þeirrar lífsfyllingar sem það veitir að sjá árangur
erfiðisins og börnin vaxa og verða að nýtum og
góðum mönnum. Þau hjón voru með afbrigðum
samhent, svo samhent að mér er ógerningur að
skrifa um annað þeirra án þess að hins sé getið.
Það fór jafnvel ekki framhjá barnsauganu sú
eðlislæga virðing og tillitssemi, sem þau auðsýndu
hvort öðru. Að loknum löngum vinnudegi, þegar
börnin voru sofnuð og ró komin í bæinn, tylltu
þau sér stundum á eldhúsbekkinn áður en gengið
var til náða og ræddu hljððlátlega um verk dagsins
eða þess næsta eða eitthvað annað. En það er ekki
það sem rætt var, sem ég minnist, heldur þeirrar
tilfinningar friðsemdar og öryggis sem streymdu
til mín á þessum stuttu kvöld-„fundum“. Það er
hægt að sýna umhyggju á ýmsan hátt í amstri
dagsins. Ég minnist þess t.d. að það kom ósjaldan
fyrir, þegar Þorlákur var að bardúsa eitthvað
útivið og ég að aðstoða hann, að skyndilega biður
hann mig að skreppa heim í bæ og vita hvort ég
geti ekki létt eitthvað undir með henni Heiðu.
Umhyggja hans fyrir henni mun ávallt hafa verið
ofarlega í huga hans og ef mér skjátlast ekki, allt
til hins síðasta.
Sumrin mín urðu 4 á Sandhól. Þetta var mitt
heimili í þess orðs bestu merkingu, á meðan ég
dvaldi þar. Ég var einn af þeim og meðhöndlaður
sem slíkur, en ekki sem einhver utanaðkomandi.
Það stafaði hlýhug og góðvilja frá þeim hjónum,
sem barnssálin hefur meðtekið og ég met mikils
nú, þótt ég hafi ekki gert mér Ijósa grein fyrir því
þar og þá. Og einhvernvegin var það svo, að ég
lagði mig fram við að gera mitt besta, þótt ekki
væri verið að reka á eftir manni. Sjálfsagt hefi ég
oft á þessum árum gert ýmislegt, svo sem strákum
er lagið, sem húsbændum var ekki að skapi, en
snuprum var lítið beitt, a.m.k. minnist ég þess
ekki. Þó er mér ofarlega í huga eitt atvik. Gestir
sátu í eldhúsinu yfir kaffibollum og ræddu við
húsbændur. Við krakkarnir vorum eitthvað að
ærslast og hlupum út og inn, án þess að loka
bæjardyrum. Skyndilega segir Þorlákur all snöggt:
„Væni minn viltu ekki taka hurðina af hjörum?“
Mig rak í rogastans því aldrei hafði húsbóndinn
beðið mig að gera verk, sem ég ekki réð við. En
Þetta treysti ég mér ekki til að gera og stundi því
upp. Þá heyrðist innan frá eldavél eitt orð frá
Heiðu með undrun og ávítu í áherslu: „Þorlákur".
Og meira þurfti ekki til. Þá skildi ég hvað við var
átt og skammaðist mín niður í tær, og Þorlákur
varð miður sín og gerði grín og gott úr öllu
saman. Þegar ég hugsa um þetta litla atvik seinna,
þá er það einkum tvennt, sem mér finnst lýsa þeim
hjónum betur en mörg orð. í fyrsta la'gi var ég
svo óviðbúinn snupru úr þeirri átt, að ég skildi
hana ekki, þegar hún var sögð, og svo hitt, hvað
þeim þótti leitt að hafa sært mig, þótt svo
sannanlega hafi ég til þess unnið. Já, það er margs
að minnast frá þessum sumrum mínum á Sandhól,
ánægjulegar minningar einkum í starfi með þessu
góða og hjartahlýja fólki. Það var ekki bara
þreyta, heldur sælutilfinning sem gagntók mann
að kvöldi, eftir að hafa komið góðum heyfeng í
hlöðu eftir langan og strangan vinnudag. Þannig
fann ég til og ætli tilfinning bóndans hafi ekki
verið svipuð? Þótt bóndinn ætti að vísu allt sitt
undir því, hvernig tiltókst með heyskapinn þá er
ég sannfærður um, að afkoman var ekki það eina
sem var í huga Þorláks, heldur einnig umhyggjan
fyrir skepnunum, því honum þótti greinilega
vænt um dýrin, sem slík og sem bónda, kannske
of vænt um þau. Ég gæti nefnt þessa mörg dæmi,
en það verður ekki gert hérog nú. En það fór ekki
fram hjá mér, að í þau fáu skipti, sem ég var vitni
að því, að lóga þurfti dýri heima við, að það var
honum óljúft verk að vinna.
Þegar ég kom fyrst að Sandhól, var þar ekki
annað húsa en gamla þinghúsið sem innréttað
hafði vcrið til íbúðar og skúrbygging austan við
það, sem var þá fjósið. Hóllinn sjálfur var svo til
einn melur, nema smá flöt, sem ræktuð hafði verið
í hallanum framan við bæjardyrnar. En túnin í
Bakkárholtsparti sem nú tilheyrðu Sandhól, voru
ekki stór. Það þurfti að hafa fleiri spjót úti til að
framfleyta fjölskyldunni. Þannig var Þorlákur
símstöðvarstjóri um langt árabil. Það starf var
rækt af hendi af mikilli samviskusemi. Það brást
aldrei, hvernig sem á stóð, að ekki væri verið við
símann á símatíma. Þá fékkst hann einnig við
refarækt, en hún lagðist af hjá honum sem fleirum
á stríðsárunum. Það var þannig í mörg horn að
líta, þótt maður skyldi halda, að starf bóndans
hafi verið ærið á meðan allt var slegið með orfi og
Ijá.
Á ótrúlega skömmum tíma var búið að gera
allan hólinn að frjósömu túni og byggja myndar-
lega hlöðu og gripahús austan við bæinn. Sandhóll
var orðinn að hinu reisulegasta býli. En mörg hafa
verið handtökin og ótaldar vinnustundirnar þang-
að til að þessum áfanga var náð. Þrældómurinn og
ósérhlífnin var mikil, enda margir af þessari
kynslóð útslitnir menn um aldur fram, og fór
Þorlákur ekki varhluta af því, þótt vinnu við búið
sinnti hann svo, til svo lengi sem stætt var. En
8
íslendingaþættir