Íslendingaþættir Tímans - 05.10.1983, Blaðsíða 3

lands og þjóðar. íslenska þjóðin stendur í mikilli
þakkarskuld við Gunnar Thoroddsen. Frá okkar
kynnum á ég sjálfur margs að minnast.
Eiginkonu Gunnars Thoroddsens, Völu Ás-
geirsdóttur og fjölskyldu sendi ég einlæga samúð-
arkveðju.
Steingrímur Hermannsson
t
Fyrir tæpum þremur árum ritaði undirritaður
nokkur kveðjuorð til Gunnars Thoroddsen f.v.
forsætisráðherra í tilefni 70 ára afmælis hans.
Þann dag var afmælisbarnið að vanda hinn
hressasti, lék á alls oddi og svaraði að bragði
árnaðaróskum, sem til hans var beint í tilefni
tímamótanna. Engum viðstöddum kom þá til
hugar að skilin milli lífs og dauða væru þá svo
skammt undan, sem raun er nú á orðin.
f umræddum afmælisorðum rakti ég að nokkru
samskipti mín við Gunnar Thoroddsen í okkar
breytilegu trúnaðarstörfum, sem okkur höfðu
verið falin, og á hvern hátt þau vandamál voru
Ieyst, þótt staða okkar hafi oftast verið „sitt hvoru
megin borðsins."
Þessar minningar iiðinna ára verða ekki raktar
að nýju nú.
Á þessari stundu er mér efst í huga hin
mannlega hlið Gunnars, umburðarlyndi og æðru-
leysi hans, samfara prúðmannlegri framkomu í
hvívetna.
Ég minnist gjarnan efnislega þess tilsvars hans,
í eyru mér, á hita- og hávaðafundi, er við vorum
‘saman, sem að var að efni til svona „aldrei hefi ég
þokað neinu máli áleiðis með hávaða og stóryrð-
um. Hafi mér orðið þetta á í hita stundarinnar á
yngri árum, hefur mér sjálfum fundist það helst
geta átt sér stað, ef málefnið, sem til umræðu var,
var ekki nægilega traustvekjandi, hvort heldur
það var til sóknar eða varnar, m.ö.o. ekki nógu
góður málstaður.“
Þessi skoðun Gunnars kom berlega í ljós í
framkomu hans allri, hvort heldur var um einka-
samtöl að ræða, eða að viðstöddu fjölmenni í
ræðustól. Persónulega heyrði ég hann aldrei fella
þunga dóma á annarra garð, að viðkomandi
fjarstöddum. Á ritvelli og í deilum gat hann, með
sínu mikla valdi á íslenskri tungu, verið harðorður
og að sumum fannst óvæginn. Én þar var jafnræði.
Andstæðingurinn hafði jafnan rétt til andsvara.
Sem prófessor eða kennari í lögum við Háskól-
ann, hlaut hann að afla sér mikillar þekkingar í
þeim efnum, enda talinn manna fróðastur um þau
efni innanlands og utan og sem einlægur lýðræðis-
sinni var hann aldrei í vafa um, að með réttlátum
lögum og reglugerðum, sem á þeim voru byggðar,
yrði lýðræði og meirihlutavilji þjóðarinnar best
tryggður.
Mannkostir Gunnars voru þó, að mínu mati,
ekki stærstir í fræðigrein hans, heldur mun fremur
í hinum mannlegu þáttum lífsins. Lög og reglur
eru grundvallarnauðsyn heils þjóðfélags, sem
virðingar vill njóta, en lög og reglur ná ekki, þrátt
fyrir allt, yfir alla mannlega þætti hins daglega lífs
hvers einstaklings. Þetta á ekki síst við daglegt líf
hjá frjálsbornum lýðræðisþjóðum.
Sem óslitinn þráður gengur glöggur skilningur
hans á þessu mikilvæga atriði í gegnum allan
málaflutning Gunnars Thoroddsen, hvort heldur
var í ræðum hans eða ritum.
íslendingaþættir
Það var tvímælalaust þetta frjálslyndi hans, sem
auðveldaði honum aðgang að fólki úr ólíkum
starfsgreinum og skilning hans á ólíkum og
misjöfnum kjörum fólks.
í hafróti stjórnmálanna er ekki ailtaf „einber
dans á rósurn" þótt margir líti svo á, og þykjast
geta staðfest þá skoðun sína, með skírskotun til
þess, að ávallt sé fyrir hendi gnægð frambjóðenda
í trúnaðarstörf þar. Svo einfaidar eru skýringar á
frambjóðendafjölda einum saman, alls ófullnægj-
andi og í fleiri tilfellum alrangar. Ekki skal þó nú
við fráfall Gunnars Thoroddsen þessi þáttur
ræddur frekar, en ekki verður þó komist hjá því
að minna á, að löngun frambjóðandans eins dugar
skammt, ef fylgissveitina skortir. Það er heldur
ekki alltaf logn á tindum stjórnmálanna, fremur
en öðru hálendi. Sem virkur þátttakandi í
stjórnmálum og lengst af í forystusveit, hlaut því
að gusta um Gunnar Thoroddsen, svo sem aðra,
er forysta er falin, og ekki fór hann heldur
varhiuta af þeim næðingi og oft ærið köldum.
Á þessum vegamótum minnist ég góðs vinar,
sem alltaf var gott að leita til úm málefni utan og
ofan við allt dægurmálaþras og skammtíma
þrætur. Það munu fleiri en ég sjá stórt og vandfyllt
skarð í varnarmúrum mannúðar og réttsýni við
fráfali Gunnars Thoroddsen.
Fyrir þessi kynni eru nú færðar alúðar þakkir.
Ég votta frú Völu og afkomendum þeirra
dýpstu samúð og bið þeim styrktar æðri máttar-
valda á erfiðri raunastund.
Eggert G. Þorsteinsson.
t
Hverra mannkosta leitum við í fari þeirra
manna, sem örlagadísirnar kjósa að leiða í
fremstu víglínu stjórnmálanna?
Um það höfum við aðeins óljóst hugboð. Samt
vitum við að slfkur maður þarf að búa yfir víðtækri
þekkingu, án þess þó að vera aðeins fræðimaður
eða fangi tillærðra kennisetninga á þröngu sér-
sviði.
Hann þarf að sameina rökvísi málflytjandans
og galdur rithöfundarins, án þess þó að týnast í
aukaatriðum eða láta ímyndunaraflið hlaupa með
sig í gönur.
Hann þarf að vera gæddur atorku, stjórnsemi
og mannþekkingu afhafnamannsins, án þess þó að
falla í þá freistni að láta eigin hag sitja í fyrirrúmi.
Fyrst og síðast þarf hann trúlega að þekkja sitt
fólk, án þess þó að Ioka augunum fyrir göllum þess
og veikleikum. Honum er lífsnauðsyn að skilja
hugsunarhátt þjóðar sinnar, vonir og drauma. Og
hann þarf að kunna þá vandlærðu iist að laða
saman ólíka einstaklinga til sameiginlegra átaka,
framkalla fórnfýsi þeirra og hrífa þá með út í
baráttuna.
Og samt er allt þetta til lítils ef þessir ólíku
eðliskostir falla ekki saman í einn farveg, heldur
brjótast sitt í hverja áttina, glutrast niður og týnast
á víð og dreif.
Það sem þarf til að stilla saman svo ólíka strengi
er listamannseðli. Það er innsæi listamannsins sem
eitt getur raðað saman brotabrotum mannlífsins í
eina heild; það er þetta sjötta skilningarvit
listamannsins sem eitt getur lyft huganum yfir hið
hversdagslega og skynjað heildardrættina í sam-
hengi sögu og samtíðar.
Það var þetta listamannseðli sem gerði Gunnar
Thoroddsen að eftirminnilegum stjórnmáia-
manni.
Hann hafði á langri ævi aflað sér yfirgripsmikill-
ar þekkingar og lífsreynslu. Hann var vel heima í
sögu þjóðar sinnar, lögum hennar, stjórnarfari,
bókmenntum oglistsköpun. Hannvarekkieinasta
snjall málflytjandi heldur hafði listatök á íslenzkri
tungu.
Gunnar bar mikla persónu: Háttvís, höfðing-
legur og aðlaðandi í framgöngu þegar hann vildi
það við hafa. Á bak við viðhafnarlegt yfirbragð
leyndist meiri mctnaður og harðfylgi en lá í augum
uppi við fyrstu sýn. Þrek hans og úthald á
endasprettinum kom ýmsum á óvart. Án þess
hefði hann ekki sjötugur getað gegnt starfi, sem
reynir til hins ítrasta á alla krafta yngri manna á
blómaskeiði manndómsára.
Dómur sögurnnar um stjórnmálaferi! Gunnars
Thoroddsens bíður síns tíma. Samtímanum sýnist
að hann hafi ekki fyrst og fremst verið höfundur
þeirrar sögu sjálfur. En það fór ekki framhjá
neinum að hann var hinn óviðjafnanlegi leikstjóri
á leiksviði stjórnmálanna: valdi í hlutverk og setti
á svið með handbragði meistarans. Hann var
prímadonna okkar pólitíska leikhúss, af klassísk-
um skóla. Aðrir minnast hans sem stórmeistara
hinnar pólitísku refskákar, sem leikfléttusnillings
og meistara í endatafli. Pólitískir skákáhugamenn
framtíðarinnar eiga lengi eftir að liggja yfir og dást
að beztu skákum hans.
Þar er af mörgu að taka, því að pólitískur
æviferill Gunnars spannar ótrúlega langt og við-
burðaríkt æviskeið. Hann hóf feril sinn sem yngsti
þingmaður þjóðarinnar og lauk honum sem
aldursforseti íslenzkra stjórnmála. Og hann sótti
á til hinztu stundar, unni sér ekki hvíldar.
Kynni mín af Gunnari Thoroddsen voru stutt.
Þau voru samt nógu löng til þess að ég lærði að
meta manninn að verðleikum og njóta samvista
við hann. Samstarfsvettvangur okkar var fyrst og
fremst stjórnarskrárnefnd. í því samstarfi auðnað-
ist Gunnari að ljúka við og teggja fram á Alþingi
frumvarp að nýrri stjórnarskrá. Það var honum
mikið metnaðarmál - og um leið mikil vonbrigði,
að atvikin höguðu því svo að stjórnarskrármálið
varð ekki til lykta leitt, áður en hann yfirgaf sviðið.
Gunnar Thoroddsen var í essinu sínu þar sem
hann sat við borðsenda í gamla stjórnarráðshúsinu
á fundum stjórnarskrárnefndar, þar naut hann
ríkulega lagaþekkingar sinnar og langrar pólitískr-
ar reynslu. Á þessum fundum hreifst ég af
frásagnarlist hans og fáguðu skopskyni. Gunnar
var ekki einasta langminnugur á lög og dóma
heldur líka á það tvíræða og kímiiega við alvöru
lífsins. Eins duldist mér ekki yfirveguð mannþekk-
ing hans og verkstjórnarhyggindi, þótt hægt
miðaði á köflum.
Það er undarleg þversögn í lífi stjórnmála-
mannsins, að nái hann ekki hylli fjöldans fær hann
litlu áorkað; en sé hann ekki einfari í innsta eðli,
sem sækir sér andlegan styrk í einveru og íhygli,
hefur hann litlu að miðla öðrum.
Þessa þversögn yfirvann Gunnar Thoroddsen í
pólitísku starfi sínu. Þeir sem þekktu hann fundu
brátt að hann var maður dulur að eðlisfari, átti
sinn einkaheim, sem flestum öðrum var lokaður.
Það var heimur listamannsins, fagurkerans og
fræðimannsins. Og þótt allur almenningur hafi lítt
kynnzt þessum þætti í fari Gunnars, skynjaði hann
einmitt þess vegna eitthvað við hann sem hreif og
heillaði og var honum ráðgáta í senn.
3