Íslendingaþættir Tímans - 16.11.1983, Page 1
ISLENDINGAÞÆTTIR
Miðvikudagur 16. nóvember 1983 — 43. tbl. TIMANS
KRISTJÁN LOFTSSON,
bóndi i Haukadal og síðar á Felli
Fæddur 12. júní 1887
Dáinn 2. nóv. 1983
í Gnúpverjahreppi neðanverðum var gamalt
býli, sem Hamrar hét. Jörðin var lítil, tvíbýíi þar
öðru hvoru og þar því fremur þröngt um bú.
Síðustu ábúendur þessarar jarðar voru ung hjón,
komin austan úr Fljótshlíð, Loftur Loftsson frá
Tjörnum undir Eyjafjöllum og Sigríður Bárðar-
dóttir frá Kollabæ í Fljótshlíð. Þetta var vorið
1887. Árið áður höfðu þau eignast dóttur í
Kollabæ, er hlaut nafnið Halla Lovísa, sem kunn
varð síðar fyrir ljóðagerð. En hún fluttist ekki
með út í Hreppa, heldur varð eftir hjá afa sínum
og ömmu. En þá um vorið, 12. júní, fæddist þeim
annað barnið, drengur, sem hlaut nafnið Kristján.
Hann leit dagsins ljós árið, sem örlög þessa litla
býlis voru ráðin og honum eru þessar línur
helgaðar.
Ekki fara sögur af búskap þeirra hjóna þarna,
en árið eftir fluttu þau að Dalbæ í Ytri-Hrepp og
voru þar í tvö ár. Þaðan átti Kristján sína fyrstu
bernskuminningu. Loftur fæðir hans ætlaði að
heiman. Hesturinn beið úti og hafði verið borið
hey fyrir hann. Þá hafði drengur tekið í tauminn
og teymt hann burt, en fannst að lokum úti á túni,
liggjandi á maganum á svelli, haldandi í tauminn.
Eftir tveggja ára búskap í Dalbæ, fluttu foreldrar
hans vorið 1890 aftur austur að Kollabæ vegna
tilmæla Bárðar afa hans, sem kominn var á efri ár
og hugðist nú minnka við sig eða jafnvel hætta að
búa. Ekki varð nú samt úr því og voru þau þar í
sambýli í tíu ár við landþrengsli og fremur
þröngan kost. Börnin voru nú orðin sjö lifandi af
tíu fæddum.
Því varð það, að aldamótaárið 1900 var enn
flutt út í Hreppa og nú að Miðfelli í Ytri-Hrepp.
Það var tvíbýlisjörð en bústærðin var um 50 ær og
3-4 kýr, sem víða var títt á þeim árum. Umrætt ár
varð Kristján 13 ára. En 15 ára gamall veturinn
eftir fermingu fór hann fyrst til sjávar, en fékk
slæma aðbúð og viðurværi, svo að hann kom
létthlaðinn heim áður en tíminn var útrunninn.
Um þessar mundir var nýstofnað rjómabú í
sveitinni og fluttu bændurnir smjörið til Reykj-
avíkur Sumarið 1905 kom það í hlut Kristjáns 16
ára gamals, að flytja fyrir föður sinn. Þá mætti
hann á miðri Hellisheiði stórúm hópi bænda, sem
um miðjan túnaslátt höfðu tekið sig upp til að
mótmæla öðrum eins fjárglæfrum eins og að fara
að leggja síma til landsins.
í Miðfelli var fjölskyldan í átta ár eða til 1907.
Þá var enn breytt til og flutt á aðra jörð, Gröf í
sömu sveit. Gröf var í þá daga talin fremur góð
jörð, tún allstórt og engjar grasgefnar. En húsa-
kynni voru þar gömul og léleg. Varð því ekki hjá
því komist að byggja þar baðstofu og síðar hlöðu.
Sá Kristján um alla efnisflutninga úr kaupstað og
veggjahleðslu, því hann varð síðar orðlagður
hleðslumaður. Þá fór hann að stunda sjó á
vetrum, líkaði allvel þau verk, en þótti aðbúnaður
ekki góður.
Árið 1910 má telja, að yrðu þáttaskil í ævi
Kristjáns. Þá um haustið komu Biskupstungna-
menn að Gröf með fjárhóp. Höfðu þeir tekið að
sér að reka sláturfé til Reykjavíkur, sem kaup-
menn höfðu keypt fyrir austan fjall. Fyrir þeim var
Jón Jónsson, bóndi á Laug. Þá vantaði tilfinnan-
lega mann í viðbót.Varð það úr, að Kristján slóst
í för með þeim að reka. í þessari ferð gat Jón á
Laug þess við hann, að bóndinn í Haukadal,
Greipur Sigurðsson, hefði dáið þá um sumarið og
vantaði því ekkjuna, Katrínu Guðmundsdóttur,
vetrarmann og fyrirvinnu. Varð það nú úr, að
Kristján réðist til hennar, var þar um veturinn og
árið eftir vinnumaður. En árið 1912 réðist svo, að
Kristján tæki við skuld, sem á jörðinni hvíldi, og
fengi þar með eignarhald á henni hálfri. Og árið
eftir 1913, gengu þau í hjónaband, Kristján og
Guðbjörg Greipsdóttir frá Haukadal og hófu
búskap þá um vorið.
Haukadalur er sem kunnugt er eitt af frægustu
höfuðbólum þessa lands, skólsetur og landrýmis-
jörð mikil. Fjárbeit var þar afbragðsgóð, þegar til
jarðar náði, en vetrarríki mikið í snjóatíð, og gat
þá tekið fyrir alla jörð svo vikum skipti. Túnið
fóðraði 3-4 kýr, en vantaði, sem víða var í þá
daga, tilfinnanlega áburð. Engjar voru reytings-
samar. Búskapur hafði gengið þar saman, hjónin
fátæk, stór barnahópur og húsbóndinn heilsulaus.
Húsakostur allur orðinn fremur lélegur og af sér
genginn.
Snemma mun hugur Kristjáns hafa hneigst til
búskapar, enda um fátt annað að velja á þeim
tímum, framsýnn og glöggur á nýjungar á
mörgum sviðum og atorkumaður að hverju sem
hann gekk. Nú var hann kominn á jörð, sem talin
var mikil fjárjörð og byggðist þvf afkoman að
mestu leyti á sauðfé, og hafði hann því hug á að
fjölga því eftir föngum.
En til þess að svo mætti verða, varð hann fyrst
að byggja upp fjárhús og hlöður með, því að
annað var ekki fært. Síðar byggði hann einnig fjós
og hesthús við hlöðu. Hafði hann fjósið með
fóðurgangi, sem lítt var þekkt á þeim tímum.
Segja mátti, að búskapur gengi fremur vel í
áttina fyrstu árin, og fénaði fjölgaði nokkuð. En
ýmsar hindranir voru þar á vegi, t.d. var árferði
misjafnt á þeim árum. Sumarið 1913 var einstakt
óþurrkasumar sunnanlands og vorið eftir, 1914,
eitt hit versta á þessari öld. Um vorið var víða
mikill fjárfellir og lambadauði gífurlegur. Þá kom
best í Ijós, hvers virði beitin í Haukadal var, því
Kristján átti 30 sauði og rak þá inn á heiði og
komust þeir vel fram, og fyrir teljandi lambadauða
varð hann ekki.
Þetta var nú allt fremur á góðri leið og lyfti nú
heldur undir, að fyrra stríðinu, sem þá var að
Ijúka, fylgdi hærra verðlag á afurðum, sem vonast
var eftir, að héldist. En bæði skyndilegt verðfall
eftir stríðið og slæmt árferði kom í veg fyrir, að
svo yrði. Veturinn 1919-20 lagðist snemma að og
varð einn hinna erfiðasti og snjóþyngsti, sem elstu